Daton iti Bantay Masiit

KAYAT ni Abelardo ti agsao ngem kasla napelpelan ti ngiwatna. Pinadasna ti agtilmon ngem di bumaba ti nagbalemben iti karabukobna. Uray la a kasla magsat dagiti urat iti tengngedna iti panangpilitna. Darugsoyenen iti ling-et; marigatan payen nga umanges. Nagungor sa kellaat a bimmaringkuas.
Kasla naiburuang ti angin iti barukongna. Dadakkel ti nagsasaruno a panagangesna. Narusepen ti likudna iti ling-et.
Anian a tagtagainep!
Nanglangit. Di pay unay nangato ti init. Ngem napudoten iti nagiddaanna a papag iti sirok ti nagdeppa a longboy iti arubayanda. Nairidepna gayam ti panangur-urayna kada Martin ken Limon nga idi laeng kalman a kinasaona tapno tulonganda a mangestimar iti talonna.
Tiningitingna ti bagina. Mabang-aran koma ta naiturogna, ngem agtigtigerger ti riknana. Ad-addan sa pay a kimmapsut. Kaano pay daydi dina pannakaturturog?
Naatap manen kenkuana ti ridep idi rabii a kas met laeng kadagiti immun-una pay a rabii manipud isasangpetna ditoy lugarda, dua a lawasen ti napalabas. Ninto la ket ngamin baketna ta dengdenggenna dagiti kaarrubada. Ad-adu ketdin ti madlawda ngem isuna nga akin-bagi.
Sa nalalaingda ketdin ngem isu nga agpaliiw? Mano a tawenna iti serbisio—idiay Mindanao laengen, mano?— a nakipimpinnaliiw kadagiti nakapulpulapolna a tattao? Nasanayen iti kasta nga aramid. Paset ti panagsanayda a Marines ti kinalaing nga agsaep.
Dagiti kaarrubana nga aginlalaing, ammoda koma nga amirisen ti aglawlawda? Ammoda kadi a lasinen ti pagpeggadanda? Ket itay sumingising ni Apo Init, nadlawda kadi dagiti ulep nga aguummong iti daya? Ibagbaga dagidiay a mabalinnan ti agbunubon. Isu a yur-urayna da Martin ken Limon.
“Bagtitka, aya?” kinuna ni Zarina a baketna idi dinakamatna dayta idi malem. “Arinunos ti Abril, agbunubonkan?”
Asino ti bagtit? Bagbagtit pay dagiti kaarrubana, a, a ti la agdillaw ti ammona. Dagiti managbasol!
Ala, Hunio wenno Hulio ti gagangay a panagbunubonda ta isu ti kaadda ti tudo a kakaisuna a paggapuan ti inumen dagiti iraepda. Ngem ur-urayenna ketdin ti tudo? Di pay ket ballan! Sa maysa, isu ti masurot, saan a ni baketna wenno dagiti kakaarubada.
Timmaliaw iti ubongda nga uppat nga agpa ngata ti kaadayona iti ‘yanna. Nakatengngaag ni baketna a maningdingo: nagtapaw iti ngato ti timba a bitbit daytoy ti tabo a pangtaktakona iti binugbog a yal-alisonna manipud iti lata ti biskuit a pamugboganda. Ammona a palpaliiwen ti asawana. Manipud simmangpet agduan san a lawas ti napalabas, kasla saan metten nga agtalna ti panunot ti asawana. Madlawna a saan a kumporme daytoy kadagiti garawna.
“Nadarepdepmo manen?” dinamag ni baketna.
Saan a simmungbat. Kimmita ketdi iti daya, iti Bantay Masiit a nagsusuon iti nakabengbengbeng a madre de cacao.
Dina nalapdan ti nagsennaay. Ipagarup manen ni baketna a ti naudi a pannakilabanna ti nadarepdepna. No apay ketdi ngamin a di laengen sumina iti lagipna ti napasamakda kadagiti kakaduana. Iti naminsan a nag-reconnaissance ti squad nga idauluanna, nakasalaponda iti naiputputong a kabalbalayan iti bantay. Kayat dagiti taona a patayen amin dagiti agindeg ta kunada a rebelde dagitoy. Ngem di immanamong. Apay nga iramanda dagiti babbai ken ubbing? Ngem anian, ta nagbiddut. Apaglikudda, pinarakpakda idan. Uray ubbing, ammoda ti pumaltog. Natay amin dagiti kakaduana. Isu laeng ti nakalasat. Nakalibas, kalpasan ti mano a lawas a panangparparigatda kenkuana.
Napaniit pay laeng dagiti piglat iti bukotna.
Ngem sabali ti darepdepna ita. Kasla pudpudno. Nakapatpatak iti alintataona ti barbasan a nagbado iti puraw a nangbilin kenkuana.
Nagarigenggen. “Diosko,” naitanamitimna.
No ibagana ken ni baketna, patien ngata daytoy?
“Kasano ti riknam?” Dina napuotan ti yaasideg ti asawana. Nagtugaw daytoy iti sibayna.
Ammonan dagiti sumaruno a sawen ti asawana. Mapan iti kampoda. Masapul nga agreport iti kampoda. Ta di pay ammo ti kampoda ti panaglibasna iti umok dagiti kabusor. Masapul nga agpakita iti psychiatrist. Sangkarosariona dagita ngem dina dengdenggen ta di ammo ti asawana ti sasawenna.
“Saanak a na-war shock,” naalumamay ti bosesna.
Kinapudnona addan saelna iti dayta nga ibagbaga kano dagiti kapurokanna. Bagtit, kunkuna kano pay dagiti dadduma, segun iti asawana. Isu a maasian met iti daytoy. Saan a nalaka ti maasawaan iti bagtit! No itudo laeng ni Zarina dagiti labid, kitaenda! Pasakmolanna ida iti granada... No dagiti laeng kalugaranna, awan atrasanna. Awan pay limapulona.
Immanges iti nauneg sa tinayab manen dagiti matana ti Bantay Masiit. Linabsanna ti naliday a rupa ni Zarina.
Nagintek dagiti matana iti ulep a nangdalungdong iti bantay; kasla diken a naiputipot ken nagbilatan ti nakapudpudaw pay nga ulep a nagsinan agurong.
Nabayag a minatmatanna ti bantay. Kayatna ti agsapul iti milagro dita.
“Awan met,” naitanamitimna a kasla awan ni Zarina it abayna.
Inyiladna manen iti papag.
Nagkidem. Nakair-irut. Kasla silaw ti anghel ti panagriknana kadagiti raya ti init a simmallin kadagiti bulong ti longboy. Nagiinnuna dagitoy a nangsalbag iti bagina ket kasla masulnot ti kararuana.
Nagmulagat. Bimmangon. Immanges iti nauneg. Nagsasaruno. Agbagkabagkat manen ti barukongna. Ling-etenen manen.
“Diosko!” naitanamitimna manen. Inappupona ti rupana.
“Ayna, Abelardo, mabutbutengak iti kukueem!” kinuna ni baketna. “’Ton no kuan, mapataynakami nga agina.” Timmakder ket sinublian daytoy dagiti agur-uriris a baboyna.
Napasardeng ni Abelardo iti naisawang ti baketna. Nagulimek manen ti sibubukel a lubongna.
Idi kuan, nalukag iti immik ti kalding. Timmaliaw iti amianan. Naipasabat kenkuana ti barona nga agtawen iti siam a mangab-abog kadagiti tarakenna a kalding— iwaswasawas daytoy ti iggemna a burrarawit.
Kaay-ayona no kua a kitaen dayta a buya ta maipalagip ti kinaubingna. Ken kasla ari ti panagkitana iti barona a mangbugbugtak iti arbanna.
Ngem sabali ita. Kasla sumarut iti kararuana dagiti nalseb ngem nasidap a mata a nagparintumengan dagiti nasisikkil a kurimatmat ken dinalungdongan dagiti napuskol a kiday. Ti natundiris nga agong a nagtubo iti medio pangaan a rupa, ubonenna ti pusona.
Kayatna manen ti agkidem tapno ukkonenna ti amin a pigsana. Ngem mabuteng ta kasla sultopen ti alinuno nga mangkulkulukol iti mugingna.
Awanen, inaponanen ti tiggerger ti rag-o a mangap-appupo kenkuana tunggal matmatanna dagiti nasabang nga abaga ti anakna. Ti kakaisuna nga anakna.
Uray agkidem, darupen dagiti danapeg a kasla mangabog iti kararuana. Itundada idiay Mindanao. Sa idiay Bantay Masiit.
Binuyana dagiti agiinnuna a kalding. Ngem dina kabaelan. Inapputna ti rupana. Sa inturturedna ti nagkidem manen. Sa laeng nagmulagat idi mangrugi manen nga agkanta dagiti agaayam a tumatayab kadagiti sanga ti longboy iti papag a nagdalupisakanna.
Igalgaluten ti barona dagiti kaldingna. Sumungad metten da Martin ken Limon. Nagtarus dagitoy iti pagtugtugawanna.
“Ania ti ibagam, Tata?” kinuna ni Limon apaman a nakatugaw.
Mimingminganna dagiti kassangpet a kasla adda kayatna a yaon kadagiti kararuada.
“No ibaga ti Dios nga idatonmo ti anakmo, ania ti aramidem?” kinunana. Nailansa dagiti mata dagiti dua kenkuana. Ngem dina nasirayan ti siddaaw nga ur-urayenna.
Tinaliawna ni baketna iti ubong. Natibong ti bosesna ket kapkapnekanna a nangngeg ti asawana ti saludsodna. Pangadaywen ngem naitugotanna ti nagapon a kullayaw iti rupa ni baketna.
Saan met a nakalisi kenkuana ti panaginnarasaas da Limon ken Martin. Pinidutna ti kakaiddana. Inkasana.
“Abel! Pakawanem, Apo!”
Immaweng iti lapayagna ti ikkis ni baketna ket insabbikelna ti paltogna. “Agsublikayto no bigat ta adda aramidentayo,” kinunana kadagiti kasangsangona.

NAKARIING iti napigsa a pannakagunggonna. Namulagatanna ni baketna a padana a narnuoyan iti ling-et iti rupana.
“Nadarepdepko manen, Baket,” kinunana ket kasla manen adda batombalani ti Bantay Masiit a nangawid kadagiti matana. “Dinak pagtalnaen.”
“No pagustuannak koma ngamin? Agpakitakan.”
“Saanak a bagtit!”
Naperreng ni baketna. Sinabatna ti perreng daytoy. Nabayag a nagsalip dagiti matada.
Naliday ti rupa ti asawana. Agpakpakaasi.
“Kaasiam koma ti barom. Kankantiawanda gapu kenka,” agpakpakaasi ti timek ni baketna.
Saan a nakatimek. Nabayag. Kasta met ni baketna.
“Ay-ayatem ti barom?” pagammuan ta kinunana.
“Kakaisuna nga anakta! Aniakan sa? Nabayag a dinawdawatta iti Apo!”
“Ket ti Dios, ay-ayatem?”
Limmabbaga ni baketna.
“Diosko, Abelardo! Ania dagiti sasawemon?”
“Kayatna nga idatonko ti anakmo!”
“Manangngaasi a...!” malagawan ti langa ni Zarina.
“Naminduan a nadarepdepko...”
“Pangngaaasim, saan koma a ti la adda a pampanunotem. Dimo koma pagikaruen ti anakmo...”
“Bilin ti anghel, Baket. Bilin ti anghel...”
“Saan a ti la taltalanggutangem, sika a laklakayan!”
“Pudno ti kunak!”
“Mabaludka no aramidem dayta!”
“Awan ti makatiliw kaniak.”
Nakita ni Abelardo ti isusungad ti barona. Agtindeken. Umay ngatan mangaldaw, naisipna.
Sinitsitanna ti barona ket immasideg.
Bimtaken ti aganug-og ni Zarina. “Apo, ania ketdin a gasgasatko!”
Timmakder ni Abelardo nga immadayo.

IMPENNEKNA ti maudi a layatna iti balbalsigenna ket nakapimpintas ti panagpisi ti kasla gurong a natangkenan a sanga ti madre de cacao. Pinidutna sa impuruakna iti repreppeten da Limon ken Martin. Tallo a kareppet. Umanayen.
Timmangad. Naglikigen ti init. Apagisunto no alas tres, naisipna.
“Alistuanyo ket dandani itan sumangpet ni Zarina,” kinunana.
Napan nakitienda idiay San Nicolas ni baketna. Apaman a nakapanaw, pinaayabanna a dagus dagiti dua a katalonanna. Rinugianna met a dagus ti nagbalsig.
Tinaliawna ti barona a mangigawgawid iti toro a kalding. Adda pay tali nga insalladayna.
Kinautna ti bolsana. Adda ti posporo nga insagsaganana. Umadaw koma iti pamugbogan ngem awan met arutang a masapulanna. Maysa pay, amangan no adda makadlaw iti aramidenna.
“Intayon,” kinunana ket imbaklayna ti sangkareppet a kayo.
Pinagsaggaysaan da Limon ken Martin dagiti dua pay a reppet. Nagsasarunoda. Immuna da Limon ken Martin. Isu ti simmaruno. Ip-ipusen met ti barona a mangul-ulod iti kalding a saraan.
“Ania ti mangmangngegyo a kunkuna dagiti kakaarruba?” kinunana, a da Limon ken Martin, ti nakaiturongan ti sinaona, idi madanondan ti waig sakbay nga umulida iti bantay.
Nagsardeng dagiti katalonanna. Nagkinnitada. Saanna nga insina ti imatangna kadakuada.
“A-awan met, Tata...” ni Martin ti simmungbat.
“Saanda nga ibagbaga a bagtitak?” kinunana sa nagkatawa.
“Saan met, Tata...” ni Martin.
“Amman! Bagtitka kano, Amang!”
Tinaliawna ti barona. Nalasinna ti pungtot iti rupa ti anakna. Kinusona ti buok daytoy.
“Agbatikayon ditoy,” kinunana idi makalansadda iti waig. “Duakami laeng iti barok ti umuli iti bantay.”
“Ania ti inkay kueen sadiay?” dinamag ni Martin.
“Inkam agkararag. Sa idatonmi daytoy kalding.”
Impabaklayna ti sangkareppet a kayo iti barona sa imbaklayna met ti maysa.
Immunan nga immuli. Pasaray taliawenna ti barona ta madlawna ti rigat daytoy nga umuli. Nakangatodan idi agtimek manen.
“Ibasbasaannaka met laeng ni inam iti Biblia, Barok?”
“Wen, Amang.”
“Ammomon ti pakasaritaan ni Isaac?” Nagsardeng sa tinaliawna ti barona.
“W-wen, A-Amang...”
Immuli manen. Palpaliiwenna ti aglawlaw. Naulimek. Awan pay mangngegna nga uni ti billit.
“Dimo kayat ti maidaton?”
“Saan, Amang.”
“Apay?”
“Mabutengak.”
“Inkanto idiay langit.”
“Mabutengak latta.”
“Agbutengka iti Dios?”
“Wen...”
Nagsardeng. Inamirisna ti aglawlaw. Imbaltogna iti daga ti baklayna. Imbaltog met ti barona ti baklayna.
“Apay adda papag, Amang?” Natiliwna ti siddaaw kadagiti mata ti barona.
“Isu ti pakapuoran ti daton...”
“Siak kadi ti idatonyo?”
Apagapaman a nailabeg. Minatmatanna ti barona.
“Apay a kasta ti saludsodmo?”
“Kasta ti binasa ni Inang iti Biblia.”
“Ipasirokmo ketdin dagiti kayo iti papag ket aronam ta rimpongek ‘ta kalding.”
Kasla adda nariknana a simmiplag nga angin. Ngem di met nagaraw dagiti bulong dagiti madre de cacao iti aglawlaw.
Innalana ti kalding ket rinugiannan a rimpongen.
“Nadlawmo ti angin?” Nagallingag. Addada uni a mangmangngegna. Adda agar-arasaas. Adda agbilbilin.
“Saan, Amang.”
“Nakalamlamiis... Ket dagiti uni?”
“Saan, Amang.”
Pimmigsa dagiti uni ti agbilbilin. Saan a ti kalding, ‘ta ubing!
Tinaliawna ti barona. Nakaaronen daytoy.
Inibbatanna ti kalding ket inasitganna ti barona. Tinengngelna sa pinungona.
“Pakawanennak, Barok,” intanamitimna ket binagkatna. Ipaiddana koman iti papag idi makangngeg iti timek.
“Sarhento Lucas, dimo ranggasan ‘ta ubing!”
Timek kadi ti asawana ti nangngegna?
Indissona ni Isaac. Timmaliaw. Polis wenno kalaban?
“Nadadaelen ti panunotna! Fire!” naitubong iti lapayagna.
Inasutna ti paltogna sa nagpakleb ngem nadlawna ti kasla pannakasagid ti tengngedna sa ti panakabibineg ti bagina. Simmiplag ti nakapigpigsa ken nakalamlamiis nga angin.

“NAGLIBAS iti kampo a pakatamtaminganna. Idiay, sangkakunana a basolna ti pannakatay dagiti kakaduana. Masapul kano a mangidaton tapno pakawanen ti Dios.”
Mamindua daytan a mangngeg ni Ina Zarina a kuna ti dati a commanding officer ti asawana idi idiay Mindanao; immuna idi tabon ni Abelardo.
“Ala, Misis, pirmaamon dagiti papeles kas benepisiario ni lakaymo. Dika agdanag, pinatalgedakon a natay ni lakaymo— iti pagbabakalan.”
Nagtung-ed laengen ni Ina Zarina. Wen, masapulna ti kuarta. Nangruna ita ta manipud idi naisalogda ni Isaac a barona manipud iti Bantay Masiit, madmadlawnan a no kuan, sanguen ti barona a tannawagan ti bantay sa agkatawa a kasla nangabak iti laban.—#

GAWAT

NAGPUG-AW ni Lakay Midsor iti yaapiras ti naingpis nga angin. Uray la a nagbaeng iti pannakalang-abna iti tapok a nalabit, inakup ti angin iti kapanagan, iti naatianan a Karayan Paos iti asideg nga abagatan.
Diables, naibanang-esna ta nakarikna iti panaas iti panagkay-ot ti boksitna iti panagbaengna.
Inyaprasna ti kanawan nga imana kadagiti dandanin pagat-kilikili a Daluson. Kasla dagum a nagiinnuna a nangsunson kadagiti uratna dagiti karasakas a simrek iti lapayagna.
Immanges iti nauneg ta darupen latta manen ti upay. Upay a nagkariaga iti kinarison nga ublag; paglulokenda dagiti tumengna.
Napakidem. Kasla apuy a nangpuor iti kararuana ti pudot a nangsuknor iti agongna. Kayatna ti agpug-aw manen, kayatna nga iruar ti nadagaang nga angin iti agongna.
Nagkaro a tikag daytoyen, nagkallatik iti panunotna.
Inunor dagiti matana dagiti kinelleng. Kayanga, Kulalanti, Maliok, Pinili, Mindanaw, Diket. Awanen, dinan mapagdadasig. Awanandan iti maris. Agpapadan dagiti bulongda a nagawit iti puraw. Saanen a maipasindayag ni Daluson ti kinaakakaba dagiti bulongna. Ti Mindanaw a tumpaw koma latta ti kinalabagana, nagkoronan iti puraw a pupor.
Kailiwna man ita ti nabanglo a sayamusom dagiti agbugi a pagay. Wenno ti daranudor ti danum a tumpuak kadagiti bissayot.
Ngem pangalaanna koma? Umanay payen ti gemgem, no labsen ti agsao, iti nganga ti daga kadagiti nagdissuan ti dissuor a pagpupuniponan koma ti kuskusleng wenno leddeg. Sinaknap amin ti gawat.
Saan. Ni laeng ngata Lakay Silvino ti saan. Talekna pay. Is-isu laeng ti makaang-angot iti sayamusom.
Nagtunged dagiti matana iti Bakur, iti ungto ti talonna a sigud a bisbisongen ti Karayan Paos. Awan metten ti maikari dagiti raepna sadiay. Kakaisuna a pagdikdiketanna a pangidarasanda iti tupigenda iti Paskua. Ngem alas dies pay laeng, naglukoten dagiti bulong dagiti raep. Santo laeng manen agukrad inton makaraman iti linnaaw ti rabii. Numona ta dandanidan aginaw. No di makaraman iti dam-eg dagiti raep, amangan no mabarusan.
Aleng-aleng ti panangiwarasna iti panagkitana. Uray dagiti raep iti daya, iti Puttot, agpurpurporen dagiti bulongda nga ad-adda a nangnayon iti pudot ti agkiamkiamkiam nga aglawlaw. Uray pay ngamin dagiti raepna iti Lalaguden a kakalayaban, mangriknadan. Kasla ti laengen pasaray pug-awan ti Karayan Paos a putputong a panakkelen ken sementado a balay a mangpasungad kadagiti tumalaw iti Sinamar ti umang-anges.
Dina man mangngeg ti taul ti nauyong nga aso ni Lakay Silvino ita... Awan sa ketdi ti padana a lakay iti balayna?
Kasla di maum-uma ti salbag a lakay! naisipna. Ala, ket in-inauna pay daytoy iti lima a tawen ngem isu iti tawenna nga uppat a pulo ket pito.
Pagammuan ta immapiras manen ti nakabarbara ken nasadsadut nga angin. Dina manen napengdan ti nagbaeng gapu iti naikuyog a tapok.
Sal-at! Dayta pay laeng a karayan ti tinapok! Paos!
Di la ket ngaminen mangibelleng iti danum dagiti taga-Sto. Niño. Wenno uray ti dam sadiay, kimraangen? Makset la ketdi amin a pagay iti Kadaanan!
Uray ti di maat-atianan nga ubbog iti Kamkamiring, kaskasla putanen ti kumpay ti ayusna. Isu ti nagsakduanna idi kinarsanda kada Lakay Silvino ti maudin a pessat ti naatin a waig. Iti laengen puon ti ubbog a pangipapaumianan ni Lakay Silvino kadagiti nuangna ti nasurok a pagattumeng ti danumna.
Nakangngeg iti taul ti aso. Adda la ketdi ni Lakay Silvino iti sapawna iti Kamkamiring.
Uray isuna, kaykayatna a pagyanan sadiay. Naparpariir bassit ta adu ti kayo a nagtubo iti pingping ti waig. Nalamlamiis pay ket ngata a pagturogan iti rabii.
Adda ngata kaduana sadiay? nayesngawna a kasla ketdin adda kasarsaritana.
Kimmita iti amianan a laud, iti nagtakderan ti sapaw ti padana a lakay. Duada met? Adda manen “namalon.” Mano ngata, sangabaar ti imbayad ti lakay?
Inaprasna manen dagiti bulong ti pagay. No awan la ti tudo, talaga nga ‘aminkisus.’ Numona ta daydi kakaisuna a nayunana, napilit a nagpalusot ngem ad-adu ti nagmusot. Kapilitan a ginapasna; dinan inani. Uray maminsan la koma ngamin a mangitupak ni Apo Langit. Ket napatangad.
Napia pay idi naminsan a tawen ken dagiti immun-una pay ta adda bassit kawadwadan ti apitna. Kasta unay nga ayat dagiti annakna nga agtawen iti lima ken innem idi nangilako iti sangkabassit iti apitda ket naipaidaitanna ida iti badoda. Uray ni baketna, napalalo met a ragsakna ta nanayonan ti kakaisuna a bestidana a gapu iti panangilalana, manmano nga usarenna. Ad-adda a ti imbunong dagiti politiko idi 1979 a nakailaminaan ni Imelda ken namarkaan iti Bagong Lipunan ti yusokna no adda agpabuniag wenno agkasar ken no kasta a mapan makitienda idiay ili. Ania itan? Isu a nauspaken.
Ngem napintas man ti panagkitana ken ni baketna no maisuot daytoy ti baro a bestidana.
Simken ti asina iti asawana. Maturturturan kadagiti obra iti balay. Awan met paturayenna a sabali. Nanamnam-ay ngata koma no kabbalayda dagiti dadakkelna?
“Kumaramutak iti daga, agdildilak iti asin, Midsor, ituredko. Ti nasken, makisinata iti banga.” Saan a sumina iti lagipna dayta a sinao idi ti asawana. Kasta ti kinatibker ni baketna. Isu pay ti nangipilit nga agindegdan iti Kabalayangan. Adayo iti ili, adda iti tengnga ti kataltalonan. No agkarisonda nga agawid iti balayda idiay Sarrat, siam nga oras no saan a nagarang ti baka. Kangrunaanna, awanen ti matatao iti kabalayangan no malpas ti raep ken panagaani. Pagsayaatanna, adu met dagiti adayo a kabagianda iti puseg ti Tabtabagan, ti barangay nga akin-sakup iti Kabalayangan. Isuna laeng ta pangadaywen.
Saanda met idi a makurkurangan. Dinomingo met a mapan makimaro idiay ili ti Banna. Ngem ita, Domingo, ngem saan manen a maisuot ni baketna ti paggugustona a bado. Ta naibus metten ti sigsiglotanna tapno makapan koma idiay ili. Gapu iti gawat.
Awanton ti isaang no rabii, kinuna ti asawana itay a kasla ketdin ibagbaga daytoy kenkuana nga agsapul iti isaangda. Ti adda iti pagbagasan, lugawekon a pangaldaw dagiti ubbing.
Ket pinanawanna ti asawana itay a dina ammo no addanto isangpetna a pangrabiida. Napia no adda pay nabati nga asin ken bugguongda.
Idi adda kawadwadan ti apitda, idi adda pay mailaklakona nga inuyon a pagay, adda latta ipaili ti asawana. Ket sakbay a makasangpet ni baketna manipud idiay tiendaan, addan idiay balayda. Makipagpadpadaan a kas kadagiti annakna. Kasla kitkitaenna man ita ti panagsukimat dagitoy iti basket ni baketna. Ket no maaladan ti tinapayda, agtaraydan a mapan iti waig iti abagatan ti balayda a kasla ketdin ti tinapay ti mangbaon kadakuada a mapan agdigos. Kastada, narabaw ti raragsakanda.
Naminsan, gimmatang ni baketna iti coke. Kasta unay man a ragsak dagiti annakna. Dua nga aldaw sa naibusda ‘di sangabotelia. Manipud idi, tunggal agpaili ti inada, isun ti umuna a sukainanda. Ngem pangalaanda, aya, ket naparasay met la a naikidem ti inada.
Uray isuna, makipagsuksukimat met no sumangpaet ni baketna. Banag a pangkedkeddelan ni baketna kenkuana. Ania ngarud ket isun sa met laengen ti di magatang.
Napaisem ngem immalsem ti rupana iti panaggaradugod ti tianna. Di pay ngamin namigat.
Uray ni baketna, saanen a kimmammet itay.
Nalagipna ti kuna ni baketna nga apagisu laengen a lugawenna a pangaldaw dagiti ubbingda ti natda iti pagbagasanda. No di makapanunot iti pangalaanna iti isaangda, kapilitan a maturogdanto manen no rabii a mangikukot iti bisinda.
Ay, uray la koman mais ti mairemediona ita.
Immanges iti nauneg. Nagsasaruno. Ta kasla makitkitana met ti inauna a balasitangna a mangsangsangit iti labayna. Dina kayat ti mangan iti innapuy a nalaokan iti mais.
Impalawlawna ti panagkitana iti kabalbalayan iti Agaag a kasla ketdin mangnamnama nga adda maited dagiti kakakaywan a pagbiagda.
Kinitana ti ‘yan ti padana a lakay. Magmagnan daytoy nga umadayo iti ‘yanna. Agawid ket ngatan iti bato a balayna. Agparparikna ngata kenkuana nga adda mapan umutang kenkuana sadiay iti sangapungo?
Malagipna ita ti kinarawet ti butiog a lakay. Abunaw sa pay laeng ti nagyan ti sarusarna ta adda met dagiti madmadlawna a mapan latta umut-utang iti pagayna.
Sika kadi lat’ maymayaten? nayingarna idi iti unegna. Akuenna, adda apalna idi iti lakay. Ket idi simmayaat ti apitna itay napan a tawen, pinadasna met ti nagbilang iti mapan umutang kenkuana.
Nagbilang. Namimpat? Lima? Ad-adun sa.
Iti sagsangapungo nga in-intedna, mano koman dayta? Tallo baar?
Ad-addan ti uneg ti sennaayna. No insandida koma iti asin, umanay koman nga usarenda iti dua a tawen. Nalagipna la ket ngarud ti lakay a nagipasiar iti asin idi kanikadua nga aldaw. Uray la a napno ti karisonna iti nagmaruanna. Napipia pay daydiay, uray saanen nga agtalon, addan isakmolna. Idinto nga isu... awan payen ti isaangna.
Naggaradugod manen ti tianna.
No koman kas iti katahor ni Lakay Silvino, ad-adda koman nga awan baywenna. Agasem ta maitured kano ti lakay ti siam a kabettek? Innem a kabettek ti sangapungo, di pay tallo kapungo ti mamindua?
“Narigat met no puro marunggay, sika!” insanaltek pay idi ni Lakay Silvino ti katawana. “Nalamlamuyot ngem ni baket!”
Ngem uray ania ti sasawen ni Lakay Silvino, dina maitured ti mangted iti kasdiay kaadu. Medio agtukiad pay ti riknana iti sangapungo. Ta no kas kenkuana a nasuyyayet ti imana nga agtaraptap, narigat pay ti sangkapungo a mabulibolna iti agmalem. No koman kas kadagitay taga-Badoc a nalalaing nga umani, uray man ket itedna ti sangabaar?
Ala, naituredna met ti pito a kabettek idi agangay. Sabali met ngamin nga agpayso ti rikna no sabali ti kalanglang. Nalagipna daydi maysa a taga-Pingir a kinalanglangna iti kalapawna iti talon. Imbaga daytoy nga awan apuyendan. Ket di la mabalin a mangipautang uray sangapungo laeng? Ammona, kas kadagiti immun-unan nga inna a dimmanon iti kalapawna: saan nga umutang daytoy. Ti sangapungo a pagay, bayad ti panaglanglangda iti inakilis a datar. Agingga iti mausay-usay ti datar a kawayan.
Adda simmingay nga isem iti naliday a rupa ni Lakay Midsor. Langgong a babai, nakunana iti nakemna.
Ulitenta ngem anayem a sangabaar, kinuna idi ti babai. Kasla makitkitana ita ti rupa ti babai a mangpatpatadi kenkuana.
Ay, ta naituredna ketdin idinto a nagrigat ti mangilibas iti sangkapungo! Napudawto met ngamin.
Komusta ngatan dagiti agiinana?
Agawid koman. Ngem ania ti aramidenna sadiay? Agmulmulengleng? Maysa pay, dina kayat a makita ti idiar dagiti annakna a makatakuat nga awan insangpetna.
Ket dayta ti kapungtotna unay iti bagina. Adda idi a ti la inar-aramidna. Ita, awan payen ti isaangda. Itay bigat, itay sakbay a makariing dagiti managsapsapa met nga annakda, nagpatpatanganda manen ken baketna ti kaawan ti kiraosenda. Pilpiliten ni baketna a mapan makisarita iti ‘yan da Apo Mando. Ngem kasano a mapan idinto ta agkalkallatik pay laeng iti pispisna ti kinuna ti lakay idi napan simmublat idi lawasna?
“Lukdit, kinilawyo man ti pagayyon!”
Pudno met ti kuna ti lakay. Ta paspasungadenda pay laeng ti Agosto ngem nakangangan ti sarusarda. Saan a kas idi sibibiag pay daydi Ama Alejo nga amana a matawenan ti apitda iti sarusar. Banag nga ikalkalikagum daydi dakkelna ta nabukbukar a lutuen.
Nangted met laeng ni Apo Mando. Ngem abusta mabalin a pagubor iti tangkenna uray kaap-apuy, agat-daga payen gapu iti kabayagnan san a napempen. Uray di pay naluto, naaguben! Kasla bagas ti SWA.
Sabagay, adda met nagsayaatanna. Natangken ti bussog. Ken mabayag a maibus gapu iti ramanna. Imbag ta naar-artiokanna dagiti annakna.
“Daytoy ti kankanen dagiti babaknang,” kunana idi damoda ti mangisaang. Sa pinatedtedanna iti lana dagiti labayda. Naimasdan ti nangan. Dagiti annaknan, aya...
Naimas met ketdi nga agpayson no magaburan iti bulong ti marunggay. Ita, naibusen.
“Mangibagaka ken ni Lakay Silvino!” kinuna itay ni baketna.
Urayna la a namatmatanna iti nabayag ni baketna.
Mangibaga ken ni Lakay Silvino?
Saanen a simmungsubat. Ta no mabalin, dina kayat ti mapan agkurno iti lakay. Nagsusikda idin maipanggep iti irigasion. Dandanida pay idi nagtinnagbat. Sa ita, mapan mangibaga?
“Likliklikak ngaruden, Inada!” kinunana itay.
“Ngem mataytayon! Kaasi dagiti ubbing.”
“Mangiremedioak,” kinunana. Ket innalana ti silag a kallugongna iti saluket sa nagpataltalonen. A kasla ketdin addan gapasenna kadagiti di pay nagbugi a raepna.
Malagipna manen ni baketna. Kagangganusan pay laeng ni baketna iti sangapulo ket dua a tawen nga in-inaunaanna iti daytoy. Nasippukel pay laeng ti pammagina. Nasalun-at pay laeng ti panagbarbarukongna. Adu pay laeng a padana a mannalon ti mangtaliaw kenkuana no kasta nga unorenna ti tambak.
Saan kadi a matiltiliwanna idi ni Lakay Silvino a mangmatmatmat iti barukong ni baketna? Saan kadi a matiltiliwanna ti derrep kadagiti mata ni Lakay Silvino a kasla mangik-ikkat iti amin a pagan-anay ni baketna?
Daydiay ti maysa a pampandaganna idi nagririda maipanggep iti pasayak. Ipungsayna la koma ti ulo ti padana a lakay! Ta naullom ti pungtot iti barukongna iti gartem kadagiti mata ti lakay no kasta a kitkitaenna ti naubing pay a baketna.
Ngem pangalaanna nga agpayso ti isaangda no rabii? Pudno, maasianen ken ni baketna. Ni baketna ti maturturtoran a mapan umut-utang iti apuyenda. Nasursornan sa aminen a kakabagianda. Ket itay panawanna ni baketna, ammona nga awanen ti mabalin pay nga utangan ni baketna. Ken amin ket ngata ditoy barioda, awanen ti mabalinda a mapan utangan. Malaksid ken ni Lakay Silvino.
Intarengtengnan ti nagpaamianan. Dina la ketdi kayat ti mapan umutang iti daydiay a lakay. Saan.
Kasla limmawag bassit ti panagkitana idi makadanon iti dakkel a kali a sangsangkadakulapan ngata laengen ti ayusna ta adda kakasla dangan a sulbod ti balangeg. Uray isu lat’ kelnatenna nga ipauneg.
Intugawnan ti nagkettel iti balangeg a saan payen a nakapagramut nga ania gapu iti kinatikagen ti kali.

DINA nasangpetan ni baketna. Kuna ti balasitangna a rimmuar ni nanangda. Inaruatna daytoy ti paboritona a bado. Nagpa-ili? Di ammo ti balasitangna.
Ngem kasano nga agpa-ili no awan met kuartada?
“Basta ti kunana, Amang, dina maitured a mabisinankami.”
Adda ngata met laeng napanunot ni baketna a mabalin nga utanganna.
Intugawna iti ulnas a nakalinong iti dakkel nga anangka. Kitkitaenna lattan ti balayda a kasla adda sarsarakenna nupay nakakudkudrepen ti panagkitana.
Manen, malagipna dagidi a kinagulibna. No insarusarna koma idi dagidi impabpabalonna a binettek a pagay kadagiti inna a nangdandanon kenkuana iti kalapawna idiay talon, saan koma a kastoy ti rigatda ita. Saan koma a marigrigatan ni baketna nga agsapsapul iti utangenna nga isaangda.
“Nanang! Nanang!”
Nakigtot iti pannakangngegna iti pukkaw dagiti annakna a simmabaten iti inada.
Addan ni baketna. Napatakder.
Ngem imbes a maragsakan, kasla ketdin adda ania a ladawan a nagparang iti mugingna ket kasla adda lamiis a nayuged iti durina ken namagalawaaw iti panunotna.
Ta ni baketna, ni naganus pay laeng a baketna, nalikban ti badona ket uray la nagdiwigen ni Imelda, kasla dina payen nasagaysay ti atiddog a buokna, ken dina maiperreng dagiti matana, nagawit iti sangapungo a pagay.—#

GAWAT (ti makuna ni Apo Jaime Agpalo, Jr.)

3) GAWAT, sarita ni Juan Al. Asuncion. Pinilik daytoy gapu iti pannakaisuratna a kas arte. Ngamin, no agdisidirak no ania ti kapintasan a sarita, sapulek latta a sapulen ti sarita a kas sarita.

Ti sarita ket maysa nga arte. Maysa a porma ti arte.

What is an art? Saan aya a show don’t tell ti arte? Ipakitam, saanmo ketdi a sawen.

Daytoy ti sakit dagiti kaadduan a mannurat, beterano man ken agdadamo.

Maibilangak met ditoy. Sakitko met daytoy. Idetaliek met aminen. Ngalngalek ken itilmonak payen no kua dagiti dear readers. Ti rigatna, samonto la ammon a biddut no adda nangdillaw. Saanmo a madlaw ti bukodmo a sinurat gapu ta nairayoka iti pasamak.

Nakitak daytoy a sakit kadagiti dadduma pay a sarita, lalo kadagiti makunkuna a narimat a nagan. Gapu itoy a sakit, naarus dagiti makuna a nagpipintas nga idea ken pannakaisuratna (presentation).

Ngem nasken a maipakat a ti arte ket arte.

Ti kayatko a sawen, agsipud ta maysa nga arte ti maysa a sarita, saan ngarud a nasken nga isao, isarita, sawen, idetalye amin amin agraman kinarakaran ken dalem no di ipakita kadagiti agbasbasa ket isuda ti mangibagas kadayta nga impakitada.

Daytoy ti nagpigsaan ti sarita a Gawat. Saanna nga imbaga no di ket impakitana dagiti pasamak . Adda dagiti pasamak a saanna nga imbaga, ngem impakitana dagita ket kadagiti masirib nga agbasbasa, ammoda a napasamak dayta.

Ta ti makunkuna a bunga ti arte ket saanna laeng a kariten ti intelektualidad no di pay itag-ayna ti mas de kalidad a readership.

Saan laeng a pangkomersial wenno pang-entertainment ti sarita, pang-intellectual met.

Ti rigatna, narasay dagiti sarita a kakastoy. Iti isipko kabayatan a sursuratek daytoy (ikamkamakam para iti next issue ti Tawid isu nga agdependen iti lagip, awanen ti panawen nga agreserts) simrek iti panunotko dagiti sinurat a nasurat met iti kastoy kas iti “No…. ti Karayan, Nabagas Dagiti Tirem,” a sarita ni Jaime Raras; ken, ti “Ti Alliaw iti Elma Street,” a saritak, agpada nga impablaak met laeng ti Bannawag. Adda dagiti pasamak a saan naibaga ngem naipakita kadagitoy a sarita. Kritikal dagita a pasamak no di man isu ti kangrunaan a pasamak iti sarita; no di man isu ti climax ti sarita.

Ania ti napasamak iti udi ti sarita ni Asuncion? Saanko nga ibaga ta ironic ti sarita. Maysa a sarita a Ship Of Fools. No ania ti aramidna idi isu met ti napasamak kenkuana. No dimo maawatan, nasken a basaem manen. No dimo latta maawatan, irekomendak kenkan ti panagbasabasam kadagiti sarita dagiti malalaki a mannurat iti lubong tapno magaw-at no di man ibulsam dagiti makunkuna a bunga ti arte.

Makapasennaay, ken makapatanabutob ti nakapay-an dagiti inna iti sarita, ngem ania ti maaramidam ket dayta ti insubo ti author?

No dakes man dagiti inna iti sarita, let it happen. Ngamin awan ti ina a makaibtur a mabisinan ti anakna isu nga aramidenna amin amin a pamuspusan basta saan nga agbisin dagiti annakna. Uray pay no isaldana ti kararua ken ngurngurutangotna.
SAAN KOMA a kitaen no ania ken kinaasino ti/dagiti karakter no di ket kasano a nasurat ken impresentar ti author ti ideana. Ta adu met dagiti nalatak a karakter nga addaan iti di nasayaat nga aramid a kas ken ni Dracula, daydiay mammapatay iti Elm Street, ni Robin Hood, ken adu pay.

Saan a basol ti author no saan a nasayaat ti aramid ti pinarsuana a karakter. Dayta ngarud ti karakter ti istoria. Apay a di awaten ken husgaan ti sarita a kas sarita a saan ket segun iti kinadakes ti/dagiti karakter.

Kayatna a sawen, napintas ti sarita ta urayka nagtanabutob ken nagsennaay. Dagita a napasamak dagiti inna ket saan nga imbaga ti author ta saan met a rumbeng ket nga ibaga no di ket iladawan dagitoy. Dayta gawat ngamin ti rason no apay a napasamak dagita. Napapintas met ti pannakaidetalie dagiti rumbeng a maidetalie.

Saan laeng a ti taraon ti pisikal a bagi ti nagawat, no di pay ti spiritual a bagi. Nagnunog dayta pannakagawat ti pisikal a bagi, nairaman a nagawat ti intellectual ken spiritual a bagi. Gawat a talaga.

Pati dagiti karakter ket saan a naibaga no di ket nailadawan ti kinaasinoda. Banag a nangpapigsa la unay ti sarita.