GAWAT

NAGPUG-AW ni Lakay Midsor iti yaapiras ti naingpis nga angin. Uray la a nagbaeng iti pannakalang-abna iti tapok a nalabit, inakup ti angin iti kapanagan, iti naatianan a Karayan Paos iti asideg nga abagatan.
Diables, naibanang-esna ta nakarikna iti panaas iti panagkay-ot ti boksitna iti panagbaengna.
Inyaprasna ti kanawan nga imana kadagiti dandanin pagat-kilikili a Daluson. Kasla dagum a nagiinnuna a nangsunson kadagiti uratna dagiti karasakas a simrek iti lapayagna.
Immanges iti nauneg ta darupen latta manen ti upay. Upay a nagkariaga iti kinarison nga ublag; paglulokenda dagiti tumengna.
Napakidem. Kasla apuy a nangpuor iti kararuana ti pudot a nangsuknor iti agongna. Kayatna ti agpug-aw manen, kayatna nga iruar ti nadagaang nga angin iti agongna.
Nagkaro a tikag daytoyen, nagkallatik iti panunotna.
Inunor dagiti matana dagiti kinelleng. Kayanga, Kulalanti, Maliok, Pinili, Mindanaw, Diket. Awanen, dinan mapagdadasig. Awanandan iti maris. Agpapadan dagiti bulongda a nagawit iti puraw. Saanen a maipasindayag ni Daluson ti kinaakakaba dagiti bulongna. Ti Mindanaw a tumpaw koma latta ti kinalabagana, nagkoronan iti puraw a pupor.
Kailiwna man ita ti nabanglo a sayamusom dagiti agbugi a pagay. Wenno ti daranudor ti danum a tumpuak kadagiti bissayot.
Ngem pangalaanna koma? Umanay payen ti gemgem, no labsen ti agsao, iti nganga ti daga kadagiti nagdissuan ti dissuor a pagpupuniponan koma ti kuskusleng wenno leddeg. Sinaknap amin ti gawat.
Saan. Ni laeng ngata Lakay Silvino ti saan. Talekna pay. Is-isu laeng ti makaang-angot iti sayamusom.
Nagtunged dagiti matana iti Bakur, iti ungto ti talonna a sigud a bisbisongen ti Karayan Paos. Awan metten ti maikari dagiti raepna sadiay. Kakaisuna a pagdikdiketanna a pangidarasanda iti tupigenda iti Paskua. Ngem alas dies pay laeng, naglukoten dagiti bulong dagiti raep. Santo laeng manen agukrad inton makaraman iti linnaaw ti rabii. Numona ta dandanidan aginaw. No di makaraman iti dam-eg dagiti raep, amangan no mabarusan.
Aleng-aleng ti panangiwarasna iti panagkitana. Uray dagiti raep iti daya, iti Puttot, agpurpurporen dagiti bulongda nga ad-adda a nangnayon iti pudot ti agkiamkiamkiam nga aglawlaw. Uray pay ngamin dagiti raepna iti Lalaguden a kakalayaban, mangriknadan. Kasla ti laengen pasaray pug-awan ti Karayan Paos a putputong a panakkelen ken sementado a balay a mangpasungad kadagiti tumalaw iti Sinamar ti umang-anges.
Dina man mangngeg ti taul ti nauyong nga aso ni Lakay Silvino ita... Awan sa ketdi ti padana a lakay iti balayna?
Kasla di maum-uma ti salbag a lakay! naisipna. Ala, ket in-inauna pay daytoy iti lima a tawen ngem isu iti tawenna nga uppat a pulo ket pito.
Pagammuan ta immapiras manen ti nakabarbara ken nasadsadut nga angin. Dina manen napengdan ti nagbaeng gapu iti naikuyog a tapok.
Sal-at! Dayta pay laeng a karayan ti tinapok! Paos!
Di la ket ngaminen mangibelleng iti danum dagiti taga-Sto. Niño. Wenno uray ti dam sadiay, kimraangen? Makset la ketdi amin a pagay iti Kadaanan!
Uray ti di maat-atianan nga ubbog iti Kamkamiring, kaskasla putanen ti kumpay ti ayusna. Isu ti nagsakduanna idi kinarsanda kada Lakay Silvino ti maudin a pessat ti naatin a waig. Iti laengen puon ti ubbog a pangipapaumianan ni Lakay Silvino kadagiti nuangna ti nasurok a pagattumeng ti danumna.
Nakangngeg iti taul ti aso. Adda la ketdi ni Lakay Silvino iti sapawna iti Kamkamiring.
Uray isuna, kaykayatna a pagyanan sadiay. Naparpariir bassit ta adu ti kayo a nagtubo iti pingping ti waig. Nalamlamiis pay ket ngata a pagturogan iti rabii.
Adda ngata kaduana sadiay? nayesngawna a kasla ketdin adda kasarsaritana.
Kimmita iti amianan a laud, iti nagtakderan ti sapaw ti padana a lakay. Duada met? Adda manen “namalon.” Mano ngata, sangabaar ti imbayad ti lakay?
Inaprasna manen dagiti bulong ti pagay. No awan la ti tudo, talaga nga ‘aminkisus.’ Numona ta daydi kakaisuna a nayunana, napilit a nagpalusot ngem ad-adu ti nagmusot. Kapilitan a ginapasna; dinan inani. Uray maminsan la koma ngamin a mangitupak ni Apo Langit. Ket napatangad.
Napia pay idi naminsan a tawen ken dagiti immun-una pay ta adda bassit kawadwadan ti apitna. Kasta unay nga ayat dagiti annakna nga agtawen iti lima ken innem idi nangilako iti sangkabassit iti apitda ket naipaidaitanna ida iti badoda. Uray ni baketna, napalalo met a ragsakna ta nanayonan ti kakaisuna a bestidana a gapu iti panangilalana, manmano nga usarenna. Ad-adda a ti imbunong dagiti politiko idi 1979 a nakailaminaan ni Imelda ken namarkaan iti Bagong Lipunan ti yusokna no adda agpabuniag wenno agkasar ken no kasta a mapan makitienda idiay ili. Ania itan? Isu a nauspaken.
Ngem napintas man ti panagkitana ken ni baketna no maisuot daytoy ti baro a bestidana.
Simken ti asina iti asawana. Maturturturan kadagiti obra iti balay. Awan met paturayenna a sabali. Nanamnam-ay ngata koma no kabbalayda dagiti dadakkelna?
“Kumaramutak iti daga, agdildilak iti asin, Midsor, ituredko. Ti nasken, makisinata iti banga.” Saan a sumina iti lagipna dayta a sinao idi ti asawana. Kasta ti kinatibker ni baketna. Isu pay ti nangipilit nga agindegdan iti Kabalayangan. Adayo iti ili, adda iti tengnga ti kataltalonan. No agkarisonda nga agawid iti balayda idiay Sarrat, siam nga oras no saan a nagarang ti baka. Kangrunaanna, awanen ti matatao iti kabalayangan no malpas ti raep ken panagaani. Pagsayaatanna, adu met dagiti adayo a kabagianda iti puseg ti Tabtabagan, ti barangay nga akin-sakup iti Kabalayangan. Isuna laeng ta pangadaywen.
Saanda met idi a makurkurangan. Dinomingo met a mapan makimaro idiay ili ti Banna. Ngem ita, Domingo, ngem saan manen a maisuot ni baketna ti paggugustona a bado. Ta naibus metten ti sigsiglotanna tapno makapan koma idiay ili. Gapu iti gawat.
Awanton ti isaang no rabii, kinuna ti asawana itay a kasla ketdin ibagbaga daytoy kenkuana nga agsapul iti isaangda. Ti adda iti pagbagasan, lugawekon a pangaldaw dagiti ubbing.
Ket pinanawanna ti asawana itay a dina ammo no addanto isangpetna a pangrabiida. Napia no adda pay nabati nga asin ken bugguongda.
Idi adda kawadwadan ti apitda, idi adda pay mailaklakona nga inuyon a pagay, adda latta ipaili ti asawana. Ket sakbay a makasangpet ni baketna manipud idiay tiendaan, addan idiay balayda. Makipagpadpadaan a kas kadagiti annakna. Kasla kitkitaenna man ita ti panagsukimat dagitoy iti basket ni baketna. Ket no maaladan ti tinapayda, agtaraydan a mapan iti waig iti abagatan ti balayda a kasla ketdin ti tinapay ti mangbaon kadakuada a mapan agdigos. Kastada, narabaw ti raragsakanda.
Naminsan, gimmatang ni baketna iti coke. Kasta unay man a ragsak dagiti annakna. Dua nga aldaw sa naibusda ‘di sangabotelia. Manipud idi, tunggal agpaili ti inada, isun ti umuna a sukainanda. Ngem pangalaanda, aya, ket naparasay met la a naikidem ti inada.
Uray isuna, makipagsuksukimat met no sumangpaet ni baketna. Banag a pangkedkeddelan ni baketna kenkuana. Ania ngarud ket isun sa met laengen ti di magatang.
Napaisem ngem immalsem ti rupana iti panaggaradugod ti tianna. Di pay ngamin namigat.
Uray ni baketna, saanen a kimmammet itay.
Nalagipna ti kuna ni baketna nga apagisu laengen a lugawenna a pangaldaw dagiti ubbingda ti natda iti pagbagasanda. No di makapanunot iti pangalaanna iti isaangda, kapilitan a maturogdanto manen no rabii a mangikukot iti bisinda.
Ay, uray la koman mais ti mairemediona ita.
Immanges iti nauneg. Nagsasaruno. Ta kasla makitkitana met ti inauna a balasitangna a mangsangsangit iti labayna. Dina kayat ti mangan iti innapuy a nalaokan iti mais.
Impalawlawna ti panagkitana iti kabalbalayan iti Agaag a kasla ketdin mangnamnama nga adda maited dagiti kakakaywan a pagbiagda.
Kinitana ti ‘yan ti padana a lakay. Magmagnan daytoy nga umadayo iti ‘yanna. Agawid ket ngatan iti bato a balayna. Agparparikna ngata kenkuana nga adda mapan umutang kenkuana sadiay iti sangapungo?
Malagipna ita ti kinarawet ti butiog a lakay. Abunaw sa pay laeng ti nagyan ti sarusarna ta adda met dagiti madmadlawna a mapan latta umut-utang iti pagayna.
Sika kadi lat’ maymayaten? nayingarna idi iti unegna. Akuenna, adda apalna idi iti lakay. Ket idi simmayaat ti apitna itay napan a tawen, pinadasna met ti nagbilang iti mapan umutang kenkuana.
Nagbilang. Namimpat? Lima? Ad-adun sa.
Iti sagsangapungo nga in-intedna, mano koman dayta? Tallo baar?
Ad-addan ti uneg ti sennaayna. No insandida koma iti asin, umanay koman nga usarenda iti dua a tawen. Nalagipna la ket ngarud ti lakay a nagipasiar iti asin idi kanikadua nga aldaw. Uray la a napno ti karisonna iti nagmaruanna. Napipia pay daydiay, uray saanen nga agtalon, addan isakmolna. Idinto nga isu... awan payen ti isaangna.
Naggaradugod manen ti tianna.
No koman kas iti katahor ni Lakay Silvino, ad-adda koman nga awan baywenna. Agasem ta maitured kano ti lakay ti siam a kabettek? Innem a kabettek ti sangapungo, di pay tallo kapungo ti mamindua?
“Narigat met no puro marunggay, sika!” insanaltek pay idi ni Lakay Silvino ti katawana. “Nalamlamuyot ngem ni baket!”
Ngem uray ania ti sasawen ni Lakay Silvino, dina maitured ti mangted iti kasdiay kaadu. Medio agtukiad pay ti riknana iti sangapungo. Ta no kas kenkuana a nasuyyayet ti imana nga agtaraptap, narigat pay ti sangkapungo a mabulibolna iti agmalem. No koman kas kadagitay taga-Badoc a nalalaing nga umani, uray man ket itedna ti sangabaar?
Ala, naituredna met ti pito a kabettek idi agangay. Sabali met ngamin nga agpayso ti rikna no sabali ti kalanglang. Nalagipna daydi maysa a taga-Pingir a kinalanglangna iti kalapawna iti talon. Imbaga daytoy nga awan apuyendan. Ket di la mabalin a mangipautang uray sangapungo laeng? Ammona, kas kadagiti immun-unan nga inna a dimmanon iti kalapawna: saan nga umutang daytoy. Ti sangapungo a pagay, bayad ti panaglanglangda iti inakilis a datar. Agingga iti mausay-usay ti datar a kawayan.
Adda simmingay nga isem iti naliday a rupa ni Lakay Midsor. Langgong a babai, nakunana iti nakemna.
Ulitenta ngem anayem a sangabaar, kinuna idi ti babai. Kasla makitkitana ita ti rupa ti babai a mangpatpatadi kenkuana.
Ay, ta naituredna ketdin idinto a nagrigat ti mangilibas iti sangkapungo! Napudawto met ngamin.
Komusta ngatan dagiti agiinana?
Agawid koman. Ngem ania ti aramidenna sadiay? Agmulmulengleng? Maysa pay, dina kayat a makita ti idiar dagiti annakna a makatakuat nga awan insangpetna.
Ket dayta ti kapungtotna unay iti bagina. Adda idi a ti la inar-aramidna. Ita, awan payen ti isaangda. Itay bigat, itay sakbay a makariing dagiti managsapsapa met nga annakda, nagpatpatanganda manen ken baketna ti kaawan ti kiraosenda. Pilpiliten ni baketna a mapan makisarita iti ‘yan da Apo Mando. Ngem kasano a mapan idinto ta agkalkallatik pay laeng iti pispisna ti kinuna ti lakay idi napan simmublat idi lawasna?
“Lukdit, kinilawyo man ti pagayyon!”
Pudno met ti kuna ti lakay. Ta paspasungadenda pay laeng ti Agosto ngem nakangangan ti sarusarda. Saan a kas idi sibibiag pay daydi Ama Alejo nga amana a matawenan ti apitda iti sarusar. Banag nga ikalkalikagum daydi dakkelna ta nabukbukar a lutuen.
Nangted met laeng ni Apo Mando. Ngem abusta mabalin a pagubor iti tangkenna uray kaap-apuy, agat-daga payen gapu iti kabayagnan san a napempen. Uray di pay naluto, naaguben! Kasla bagas ti SWA.
Sabagay, adda met nagsayaatanna. Natangken ti bussog. Ken mabayag a maibus gapu iti ramanna. Imbag ta naar-artiokanna dagiti annakna.
“Daytoy ti kankanen dagiti babaknang,” kunana idi damoda ti mangisaang. Sa pinatedtedanna iti lana dagiti labayda. Naimasdan ti nangan. Dagiti annaknan, aya...
Naimas met ketdi nga agpayson no magaburan iti bulong ti marunggay. Ita, naibusen.
“Mangibagaka ken ni Lakay Silvino!” kinuna itay ni baketna.
Urayna la a namatmatanna iti nabayag ni baketna.
Mangibaga ken ni Lakay Silvino?
Saanen a simmungsubat. Ta no mabalin, dina kayat ti mapan agkurno iti lakay. Nagsusikda idin maipanggep iti irigasion. Dandanida pay idi nagtinnagbat. Sa ita, mapan mangibaga?
“Likliklikak ngaruden, Inada!” kinunana itay.
“Ngem mataytayon! Kaasi dagiti ubbing.”
“Mangiremedioak,” kinunana. Ket innalana ti silag a kallugongna iti saluket sa nagpataltalonen. A kasla ketdin addan gapasenna kadagiti di pay nagbugi a raepna.
Malagipna manen ni baketna. Kagangganusan pay laeng ni baketna iti sangapulo ket dua a tawen nga in-inaunaanna iti daytoy. Nasippukel pay laeng ti pammagina. Nasalun-at pay laeng ti panagbarbarukongna. Adu pay laeng a padana a mannalon ti mangtaliaw kenkuana no kasta nga unorenna ti tambak.
Saan kadi a matiltiliwanna idi ni Lakay Silvino a mangmatmatmat iti barukong ni baketna? Saan kadi a matiltiliwanna ti derrep kadagiti mata ni Lakay Silvino a kasla mangik-ikkat iti amin a pagan-anay ni baketna?
Daydiay ti maysa a pampandaganna idi nagririda maipanggep iti pasayak. Ipungsayna la koma ti ulo ti padana a lakay! Ta naullom ti pungtot iti barukongna iti gartem kadagiti mata ti lakay no kasta a kitkitaenna ti naubing pay a baketna.
Ngem pangalaanna nga agpayso ti isaangda no rabii? Pudno, maasianen ken ni baketna. Ni baketna ti maturturtoran a mapan umut-utang iti apuyenda. Nasursornan sa aminen a kakabagianda. Ket itay panawanna ni baketna, ammona nga awanen ti mabalin pay nga utangan ni baketna. Ken amin ket ngata ditoy barioda, awanen ti mabalinda a mapan utangan. Malaksid ken ni Lakay Silvino.
Intarengtengnan ti nagpaamianan. Dina la ketdi kayat ti mapan umutang iti daydiay a lakay. Saan.
Kasla limmawag bassit ti panagkitana idi makadanon iti dakkel a kali a sangsangkadakulapan ngata laengen ti ayusna ta adda kakasla dangan a sulbod ti balangeg. Uray isu lat’ kelnatenna nga ipauneg.
Intugawnan ti nagkettel iti balangeg a saan payen a nakapagramut nga ania gapu iti kinatikagen ti kali.

DINA nasangpetan ni baketna. Kuna ti balasitangna a rimmuar ni nanangda. Inaruatna daytoy ti paboritona a bado. Nagpa-ili? Di ammo ti balasitangna.
Ngem kasano nga agpa-ili no awan met kuartada?
“Basta ti kunana, Amang, dina maitured a mabisinankami.”
Adda ngata met laeng napanunot ni baketna a mabalin nga utanganna.
Intugawna iti ulnas a nakalinong iti dakkel nga anangka. Kitkitaenna lattan ti balayda a kasla adda sarsarakenna nupay nakakudkudrepen ti panagkitana.
Manen, malagipna dagidi a kinagulibna. No insarusarna koma idi dagidi impabpabalonna a binettek a pagay kadagiti inna a nangdandanon kenkuana iti kalapawna idiay talon, saan koma a kastoy ti rigatda ita. Saan koma a marigrigatan ni baketna nga agsapsapul iti utangenna nga isaangda.
“Nanang! Nanang!”
Nakigtot iti pannakangngegna iti pukkaw dagiti annakna a simmabaten iti inada.
Addan ni baketna. Napatakder.
Ngem imbes a maragsakan, kasla ketdin adda ania a ladawan a nagparang iti mugingna ket kasla adda lamiis a nayuged iti durina ken namagalawaaw iti panunotna.
Ta ni baketna, ni naganus pay laeng a baketna, nalikban ti badona ket uray la nagdiwigen ni Imelda, kasla dina payen nasagaysay ti atiddog a buokna, ken dina maiperreng dagiti matana, nagawit iti sangapungo a pagay.—#