KAYAT ni Abelardo ti agsao ngem kasla napelpelan ti ngiwatna. Pinadasna ti agtilmon ngem di bumaba ti nagbalemben iti karabukobna. Uray la a kasla magsat dagiti urat iti tengngedna iti panangpilitna. Darugsoyenen iti ling-et; marigatan payen nga umanges. Nagungor sa kellaat a bimmaringkuas.
Kasla naiburuang ti angin iti barukongna. Dadakkel ti nagsasaruno a panagangesna. Narusepen ti likudna iti ling-et.
Anian a tagtagainep!
Nanglangit. Di pay unay nangato ti init. Ngem napudoten iti nagiddaanna a papag iti sirok ti nagdeppa a longboy iti arubayanda. Nairidepna gayam ti panangur-urayna kada Martin ken Limon nga idi laeng kalman a kinasaona tapno tulonganda a mangestimar iti talonna.
Tiningitingna ti bagina. Mabang-aran koma ta naiturogna, ngem agtigtigerger ti riknana. Ad-addan sa pay a kimmapsut. Kaano pay daydi dina pannakaturturog?
Naatap manen kenkuana ti ridep idi rabii a kas met laeng kadagiti immun-una pay a rabii manipud isasangpetna ditoy lugarda, dua a lawasen ti napalabas. Ninto la ket ngamin baketna ta dengdenggenna dagiti kaarrubada. Ad-adu ketdin ti madlawda ngem isuna nga akin-bagi.
Sa nalalaingda ketdin ngem isu nga agpaliiw? Mano a tawenna iti serbisio—idiay Mindanao laengen, mano?— a nakipimpinnaliiw kadagiti nakapulpulapolna a tattao? Nasanayen iti kasta nga aramid. Paset ti panagsanayda a Marines ti kinalaing nga agsaep.
Dagiti kaarrubana nga aginlalaing, ammoda koma nga amirisen ti aglawlawda? Ammoda kadi a lasinen ti pagpeggadanda? Ket itay sumingising ni Apo Init, nadlawda kadi dagiti ulep nga aguummong iti daya? Ibagbaga dagidiay a mabalinnan ti agbunubon. Isu a yur-urayna da Martin ken Limon.
“Bagtitka, aya?” kinuna ni Zarina a baketna idi dinakamatna dayta idi malem. “Arinunos ti Abril, agbunubonkan?”
Asino ti bagtit? Bagbagtit pay dagiti kaarrubana, a, a ti la agdillaw ti ammona. Dagiti managbasol!
Ala, Hunio wenno Hulio ti gagangay a panagbunubonda ta isu ti kaadda ti tudo a kakaisuna a paggapuan ti inumen dagiti iraepda. Ngem ur-urayenna ketdin ti tudo? Di pay ket ballan! Sa maysa, isu ti masurot, saan a ni baketna wenno dagiti kakaarubada.
Timmaliaw iti ubongda nga uppat nga agpa ngata ti kaadayona iti ‘yanna. Nakatengngaag ni baketna a maningdingo: nagtapaw iti ngato ti timba a bitbit daytoy ti tabo a pangtaktakona iti binugbog a yal-alisonna manipud iti lata ti biskuit a pamugboganda. Ammona a palpaliiwen ti asawana. Manipud simmangpet agduan san a lawas ti napalabas, kasla saan metten nga agtalna ti panunot ti asawana. Madlawna a saan a kumporme daytoy kadagiti garawna.
“Nadarepdepmo manen?” dinamag ni baketna.
Saan a simmungbat. Kimmita ketdi iti daya, iti Bantay Masiit a nagsusuon iti nakabengbengbeng a madre de cacao.
Dina nalapdan ti nagsennaay. Ipagarup manen ni baketna a ti naudi a pannakilabanna ti nadarepdepna. No apay ketdi ngamin a di laengen sumina iti lagipna ti napasamakda kadagiti kakaduana. Iti naminsan a nag-reconnaissance ti squad nga idauluanna, nakasalaponda iti naiputputong a kabalbalayan iti bantay. Kayat dagiti taona a patayen amin dagiti agindeg ta kunada a rebelde dagitoy. Ngem di immanamong. Apay nga iramanda dagiti babbai ken ubbing? Ngem anian, ta nagbiddut. Apaglikudda, pinarakpakda idan. Uray ubbing, ammoda ti pumaltog. Natay amin dagiti kakaduana. Isu laeng ti nakalasat. Nakalibas, kalpasan ti mano a lawas a panangparparigatda kenkuana.
Napaniit pay laeng dagiti piglat iti bukotna.
Ngem sabali ti darepdepna ita. Kasla pudpudno. Nakapatpatak iti alintataona ti barbasan a nagbado iti puraw a nangbilin kenkuana.
Nagarigenggen. “Diosko,” naitanamitimna.
No ibagana ken ni baketna, patien ngata daytoy?
“Kasano ti riknam?” Dina napuotan ti yaasideg ti asawana. Nagtugaw daytoy iti sibayna.
Ammonan dagiti sumaruno a sawen ti asawana. Mapan iti kampoda. Masapul nga agreport iti kampoda. Ta di pay ammo ti kampoda ti panaglibasna iti umok dagiti kabusor. Masapul nga agpakita iti psychiatrist. Sangkarosariona dagita ngem dina dengdenggen ta di ammo ti asawana ti sasawenna.
“Saanak a na-war shock,” naalumamay ti bosesna.
Kinapudnona addan saelna iti dayta nga ibagbaga kano dagiti kapurokanna. Bagtit, kunkuna kano pay dagiti dadduma, segun iti asawana. Isu a maasian met iti daytoy. Saan a nalaka ti maasawaan iti bagtit! No itudo laeng ni Zarina dagiti labid, kitaenda! Pasakmolanna ida iti granada... No dagiti laeng kalugaranna, awan atrasanna. Awan pay limapulona.
Immanges iti nauneg sa tinayab manen dagiti matana ti Bantay Masiit. Linabsanna ti naliday a rupa ni Zarina.
Nagintek dagiti matana iti ulep a nangdalungdong iti bantay; kasla diken a naiputipot ken nagbilatan ti nakapudpudaw pay nga ulep a nagsinan agurong.
Nabayag a minatmatanna ti bantay. Kayatna ti agsapul iti milagro dita.
“Awan met,” naitanamitimna a kasla awan ni Zarina it abayna.
Inyiladna manen iti papag.
Nagkidem. Nakair-irut. Kasla silaw ti anghel ti panagriknana kadagiti raya ti init a simmallin kadagiti bulong ti longboy. Nagiinnuna dagitoy a nangsalbag iti bagina ket kasla masulnot ti kararuana.
Nagmulagat. Bimmangon. Immanges iti nauneg. Nagsasaruno. Agbagkabagkat manen ti barukongna. Ling-etenen manen.
“Diosko!” naitanamitimna manen. Inappupona ti rupana.
“Ayna, Abelardo, mabutbutengak iti kukueem!” kinuna ni baketna. “’Ton no kuan, mapataynakami nga agina.” Timmakder ket sinublian daytoy dagiti agur-uriris a baboyna.
Napasardeng ni Abelardo iti naisawang ti baketna. Nagulimek manen ti sibubukel a lubongna.
Idi kuan, nalukag iti immik ti kalding. Timmaliaw iti amianan. Naipasabat kenkuana ti barona nga agtawen iti siam a mangab-abog kadagiti tarakenna a kalding— iwaswasawas daytoy ti iggemna a burrarawit.
Kaay-ayona no kua a kitaen dayta a buya ta maipalagip ti kinaubingna. Ken kasla ari ti panagkitana iti barona a mangbugbugtak iti arbanna.
Ngem sabali ita. Kasla sumarut iti kararuana dagiti nalseb ngem nasidap a mata a nagparintumengan dagiti nasisikkil a kurimatmat ken dinalungdongan dagiti napuskol a kiday. Ti natundiris nga agong a nagtubo iti medio pangaan a rupa, ubonenna ti pusona.
Kayatna manen ti agkidem tapno ukkonenna ti amin a pigsana. Ngem mabuteng ta kasla sultopen ti alinuno nga mangkulkulukol iti mugingna.
Awanen, inaponanen ti tiggerger ti rag-o a mangap-appupo kenkuana tunggal matmatanna dagiti nasabang nga abaga ti anakna. Ti kakaisuna nga anakna.
Uray agkidem, darupen dagiti danapeg a kasla mangabog iti kararuana. Itundada idiay Mindanao. Sa idiay Bantay Masiit.
Binuyana dagiti agiinnuna a kalding. Ngem dina kabaelan. Inapputna ti rupana. Sa inturturedna ti nagkidem manen. Sa laeng nagmulagat idi mangrugi manen nga agkanta dagiti agaayam a tumatayab kadagiti sanga ti longboy iti papag a nagdalupisakanna.
Igalgaluten ti barona dagiti kaldingna. Sumungad metten da Martin ken Limon. Nagtarus dagitoy iti pagtugtugawanna.
“Ania ti ibagam, Tata?” kinuna ni Limon apaman a nakatugaw.
Mimingminganna dagiti kassangpet a kasla adda kayatna a yaon kadagiti kararuada.
“No ibaga ti Dios nga idatonmo ti anakmo, ania ti aramidem?” kinunana. Nailansa dagiti mata dagiti dua kenkuana. Ngem dina nasirayan ti siddaaw nga ur-urayenna.
Tinaliawna ni baketna iti ubong. Natibong ti bosesna ket kapkapnekanna a nangngeg ti asawana ti saludsodna. Pangadaywen ngem naitugotanna ti nagapon a kullayaw iti rupa ni baketna.
Saan met a nakalisi kenkuana ti panaginnarasaas da Limon ken Martin. Pinidutna ti kakaiddana. Inkasana.
“Abel! Pakawanem, Apo!”
Immaweng iti lapayagna ti ikkis ni baketna ket insabbikelna ti paltogna. “Agsublikayto no bigat ta adda aramidentayo,” kinunana kadagiti kasangsangona.
NAKARIING iti napigsa a pannakagunggonna. Namulagatanna ni baketna a padana a narnuoyan iti ling-et iti rupana.
“Nadarepdepko manen, Baket,” kinunana ket kasla manen adda batombalani ti Bantay Masiit a nangawid kadagiti matana. “Dinak pagtalnaen.”
“No pagustuannak koma ngamin? Agpakitakan.”
“Saanak a bagtit!”
Naperreng ni baketna. Sinabatna ti perreng daytoy. Nabayag a nagsalip dagiti matada.
Naliday ti rupa ti asawana. Agpakpakaasi.
“Kaasiam koma ti barom. Kankantiawanda gapu kenka,” agpakpakaasi ti timek ni baketna.
Saan a nakatimek. Nabayag. Kasta met ni baketna.
“Ay-ayatem ti barom?” pagammuan ta kinunana.
“Kakaisuna nga anakta! Aniakan sa? Nabayag a dinawdawatta iti Apo!”
“Ket ti Dios, ay-ayatem?”
Limmabbaga ni baketna.
“Diosko, Abelardo! Ania dagiti sasawemon?”
“Kayatna nga idatonko ti anakmo!”
“Manangngaasi a...!” malagawan ti langa ni Zarina.
“Naminduan a nadarepdepko...”
“Pangngaaasim, saan koma a ti la adda a pampanunotem. Dimo koma pagikaruen ti anakmo...”
“Bilin ti anghel, Baket. Bilin ti anghel...”
“Saan a ti la taltalanggutangem, sika a laklakayan!”
“Pudno ti kunak!”
“Mabaludka no aramidem dayta!”
“Awan ti makatiliw kaniak.”
Nakita ni Abelardo ti isusungad ti barona. Agtindeken. Umay ngatan mangaldaw, naisipna.
Sinitsitanna ti barona ket immasideg.
Bimtaken ti aganug-og ni Zarina. “Apo, ania ketdin a gasgasatko!”
Timmakder ni Abelardo nga immadayo.
IMPENNEKNA ti maudi a layatna iti balbalsigenna ket nakapimpintas ti panagpisi ti kasla gurong a natangkenan a sanga ti madre de cacao. Pinidutna sa impuruakna iti repreppeten da Limon ken Martin. Tallo a kareppet. Umanayen.
Timmangad. Naglikigen ti init. Apagisunto no alas tres, naisipna.
“Alistuanyo ket dandani itan sumangpet ni Zarina,” kinunana.
Napan nakitienda idiay San Nicolas ni baketna. Apaman a nakapanaw, pinaayabanna a dagus dagiti dua a katalonanna. Rinugianna met a dagus ti nagbalsig.
Tinaliawna ti barona a mangigawgawid iti toro a kalding. Adda pay tali nga insalladayna.
Kinautna ti bolsana. Adda ti posporo nga insagsaganana. Umadaw koma iti pamugbogan ngem awan met arutang a masapulanna. Maysa pay, amangan no adda makadlaw iti aramidenna.
“Intayon,” kinunana ket imbaklayna ti sangkareppet a kayo.
Pinagsaggaysaan da Limon ken Martin dagiti dua pay a reppet. Nagsasarunoda. Immuna da Limon ken Martin. Isu ti simmaruno. Ip-ipusen met ti barona a mangul-ulod iti kalding a saraan.
“Ania ti mangmangngegyo a kunkuna dagiti kakaarruba?” kinunana, a da Limon ken Martin, ti nakaiturongan ti sinaona, idi madanondan ti waig sakbay nga umulida iti bantay.
Nagsardeng dagiti katalonanna. Nagkinnitada. Saanna nga insina ti imatangna kadakuada.
“A-awan met, Tata...” ni Martin ti simmungbat.
“Saanda nga ibagbaga a bagtitak?” kinunana sa nagkatawa.
“Saan met, Tata...” ni Martin.
“Amman! Bagtitka kano, Amang!”
Tinaliawna ti barona. Nalasinna ti pungtot iti rupa ti anakna. Kinusona ti buok daytoy.
“Agbatikayon ditoy,” kinunana idi makalansadda iti waig. “Duakami laeng iti barok ti umuli iti bantay.”
“Ania ti inkay kueen sadiay?” dinamag ni Martin.
“Inkam agkararag. Sa idatonmi daytoy kalding.”
Impabaklayna ti sangkareppet a kayo iti barona sa imbaklayna met ti maysa.
Immunan nga immuli. Pasaray taliawenna ti barona ta madlawna ti rigat daytoy nga umuli. Nakangatodan idi agtimek manen.
“Ibasbasaannaka met laeng ni inam iti Biblia, Barok?”
“Wen, Amang.”
“Ammomon ti pakasaritaan ni Isaac?” Nagsardeng sa tinaliawna ti barona.
“W-wen, A-Amang...”
Immuli manen. Palpaliiwenna ti aglawlaw. Naulimek. Awan pay mangngegna nga uni ti billit.
“Dimo kayat ti maidaton?”
“Saan, Amang.”
“Apay?”
“Mabutengak.”
“Inkanto idiay langit.”
“Mabutengak latta.”
“Agbutengka iti Dios?”
“Wen...”
Nagsardeng. Inamirisna ti aglawlaw. Imbaltogna iti daga ti baklayna. Imbaltog met ti barona ti baklayna.
“Apay adda papag, Amang?” Natiliwna ti siddaaw kadagiti mata ti barona.
“Isu ti pakapuoran ti daton...”
“Siak kadi ti idatonyo?”
Apagapaman a nailabeg. Minatmatanna ti barona.
“Apay a kasta ti saludsodmo?”
“Kasta ti binasa ni Inang iti Biblia.”
“Ipasirokmo ketdin dagiti kayo iti papag ket aronam ta rimpongek ‘ta kalding.”
Kasla adda nariknana a simmiplag nga angin. Ngem di met nagaraw dagiti bulong dagiti madre de cacao iti aglawlaw.
Innalana ti kalding ket rinugiannan a rimpongen.
“Nadlawmo ti angin?” Nagallingag. Addada uni a mangmangngegna. Adda agar-arasaas. Adda agbilbilin.
“Saan, Amang.”
“Nakalamlamiis... Ket dagiti uni?”
“Saan, Amang.”
Pimmigsa dagiti uni ti agbilbilin. Saan a ti kalding, ‘ta ubing!
Tinaliawna ti barona. Nakaaronen daytoy.
Inibbatanna ti kalding ket inasitganna ti barona. Tinengngelna sa pinungona.
“Pakawanennak, Barok,” intanamitimna ket binagkatna. Ipaiddana koman iti papag idi makangngeg iti timek.
“Sarhento Lucas, dimo ranggasan ‘ta ubing!”
Timek kadi ti asawana ti nangngegna?
Indissona ni Isaac. Timmaliaw. Polis wenno kalaban?
“Nadadaelen ti panunotna! Fire!” naitubong iti lapayagna.
Inasutna ti paltogna sa nagpakleb ngem nadlawna ti kasla pannakasagid ti tengngedna sa ti panakabibineg ti bagina. Simmiplag ti nakapigpigsa ken nakalamlamiis nga angin.
“NAGLIBAS iti kampo a pakatamtaminganna. Idiay, sangkakunana a basolna ti pannakatay dagiti kakaduana. Masapul kano a mangidaton tapno pakawanen ti Dios.”
Mamindua daytan a mangngeg ni Ina Zarina a kuna ti dati a commanding officer ti asawana idi idiay Mindanao; immuna idi tabon ni Abelardo.
“Ala, Misis, pirmaamon dagiti papeles kas benepisiario ni lakaymo. Dika agdanag, pinatalgedakon a natay ni lakaymo— iti pagbabakalan.”
Nagtung-ed laengen ni Ina Zarina. Wen, masapulna ti kuarta. Nangruna ita ta manipud idi naisalogda ni Isaac a barona manipud iti Bantay Masiit, madmadlawnan a no kuan, sanguen ti barona a tannawagan ti bantay sa agkatawa a kasla nangabak iti laban.—#
