Ti Kanibusanan ni Pilong

NABAYAGEN a makamulagat ni Pilong ngem di pay bimmangon. Nakapamitlo metten a nagikkis ti inana. Ngem adda pay laeng a nakaunnat iti iddana. Saan nga agkutkuti, mirmiraenna ti bayangbayang ti balay a binobedaanna iti narasay a puraw a lupot— pasaray muregreganna a kasla adda buybuyaenna a sine kadagiti nagkukuros a paragpag ti balay.
"Nagalas met a darepdepen," nakunana ket kasla makitkitana pay laeng ti langa ti lalaki a kasla mangsutsutil ti isemna kenkuana.
"Siak ni Patay," kuna ti lalaki. Nagparang daytoy idi mapan koman maturog kalpasan ti panagpanaw da Oming ken Pilis a kinain-inninumanna idi rabii. Hang-over ti Baro a Tawen ti panagrurunggoda.
Saan a nakabutbuteng ti langa ti lalaki nga agkuna nga isu ni Patay. Natayag, piskelan, ken nakabado pay iti natayengteng ti ngisitna nga atiddog ti manggasna, ken dekorbata. Nakakallugong met iti nangisit. Adayo a nalanglanga ngem ni Richard Gomez ket uray pay lalaki, magutigot a dumngeg iti sawen daytoy. "Orasmo koman, Pilong," kinuna ni Patay; kagatna ti sigariliona. "Umayka koma alaenen. Ngem itay rebisarek ti listaak, adda pay met la tallo a dimo naaramid kadagiti banag a naikari nga aramidem. Dagitoyda…" kinuna daytoy ket adda inruarna manipud iti likudna a kasla naingpis a kompiuter a kellaat a naglawag apaman a naungapna, "…umuna, siripem ni Jenina a balasang ni Ka Toring; maikadua, agririkayo ken ni Kantibas; ken daytoy maikatlo, kasla awan aniamanna ngem isu ti ultimum: makapanganka iti maiparit a kanem. Sige, agkitatanto manen." Kalpasanna, pimmanawen ti lalaki. Isu metten a makariing. Ik-ikkisan gayamen ti inana ta nangaton ti init.
Ngem saan a dagus a bimmangon. Sinublianna iti panunotna ti darepdepna. Talaga a nakapatpatak. Kasla pudno. Nakalawlawag a nagsarsaritada iti lalaki. Ngem bigat metten idinto nga agalas nuebe pay laeng idi pumanaw da Oming ken Pilis— nga isasangpet met ti lalaki.
"Bunga ti nairut a turog," kinunana laengen. Kasta ngamin ti kuna dagiti lallakay.
Ket makakatawa latta manen iti darepdepna. Ngamin, kasano a siripenna ni Jenina no resrespatarenna unay ti balasang? Ta ay-ayatenna. Isu ti makagapu no apay a nag-call-off-da ken Benneth a nobiana. Malaksid pay a dinan kayat ti sumurot iti relihion da Benneth. Masapul ti kanayon a pannakiummong iti grupoda. Ken maiparit ti aginum iti nasanger. Makaayat ti inana idi nanobiana ni Benneth ta naisardengna bassit ti aginum. Ngem isu laeng met ti ragragsakna dayta, isardengna ketdin? Isu a saanen a mapmapan makium-ummong. Ngem dida pay met inikkat.
Maikadua, dinanto pulos gamden ti makiriri ken ni Kantibas. Birngasna pay laeng, nakabutbutengen. No asino ti nangpanagan kenkuana iti kasta idinto ta Ben ti pudno a naganna. Iti kinauyong daydiay a mannanakaw, asino ti makaitured a mangkarit? Bassit nga agpayso ngem pumapispis latta no adda kursonadana ta adda pagpampannakkelna idiay ili. Tanod, mabuteng pay, anianto ketdin kenkuana a di met naayat iti apa? Nasingpet ni Pilong, ket no adda man mauyaw kenkuana, isu ti kinasangerna. Isu daytay kunada nga unaenna pay laeng a gatangen ti gin uray nanginngina ngem ti bagas. Pada kano met ni Kantibas ti kinauyong ni Ka Toring idi isu ti baro. Ket no siripen ni Pilong ni Jenina, kasanon ket agabay laeng ti balayda? Di pay kasla nagpakamatay?
Ket ti maikatlo? Ania kadi itayen dagiti maiparit a kanenna? Naapgad. Rasa. Padaw. Letson. Dagita laeng met. Adda ngamin haybladna. Ngem kas met laeng awan kenkuana dayta. Uray agtigtigerger a taba ti imulsitna, di met makarikna iti naidumduma iti bagina. Ken pangalaanna iti igatangna kadagita a taraon a nagngingina? Linoloko no makagatang kadagita. Ngem no apay ketdi a nagdarepdep iti kasta.
Agkurkurriripay a bimmangon. Immulog iti dua-kadsaaran a balayda a kayo ken haloblaks. Linabsanna ti inana a mangpakpakan kadagiti baboyda. Nagtarus iti likudan ti ubong.
"Dayta ti maalam iti kinabartekmo!" impakamakam ti inana. "Kaska la di agdigdigosen. ‘Ton no kua ita, maipadaka kadaydi amam!"
Ania ket ni nanangen, nakunana iti nakemna. Ipalubosna ngarud met a matay iti barbartek met?
Sungbatanna koma ti inana ngem nagulimek laengen. Amangan no kumaro ti suron daytoy ket dinan palubosan a sumurot ken ni Pilis idiay Patad. Agkasangay kano ti anak ti maysa kadagiti Hawayano a kabagian ni Pilis idiay ket agpasalada. Mapaos man a makisala. Manipud nanobiana ti Benneth, saanen a naisurot pay kadagiti gagayyemna. Kasano ket maiparit met ti makisala.
Agkurkuridemdem pay laeng a nangibaba iti siper ti putotna. Impaturayoknan. Intangadna pay. Ngem agurayka. Ania daydiay nakitana a nakatugaw iti kasabaan iti arubayan iti bangir? Ni Jenina, kiskissayanna met ti nagyan ti basisawna?
Nagtilmon iti namaga ta dina metten maisina dagiti matana iti balasang a nakatallikud kenkuana.
Susmariosep! Pakawanennak, Ka Toring, nakunana iti panunotna. Iti pannakatarantana, nagtaray a dina payen nasayaat nga insubli ti inruarna itay. Pumideg koma iti semento a diding ti ubong tapno aglemmeng ngem nasigkalna ti maysa kadagiti nakapasanggir a bayog a dati a pasag ti bubong ti ubong. Naitikleb idinto a nagtaladtad dagiti pasag. Dandani naidugmam iti pagayusan ti rugit ti baboy.
"An’a daytan?" imsiag ni nanangna.
Kellaat met a napataliaw ni Jenina. Agik-ikkis a nagtaray a simrek iti balayda a mangingatngato iti siurpantna. "Manninirip! Manninirip!"
Bumangbangonen idi umasideg ti inana iti ‘yanna. "Anampay, aya?" inulit ti inana ti nagsaludsod.
"Diyo nangngeg, aya?" kinunana. Timimpagna dagiti kimpet iti takiagna a nagangon a takki ti baboy.
"Samman, a! A, ngem anampay a kua…! Mangibabainka!"
"Ammok ngarud nga adda dita ket adda met CR-da?" inrasonna. "Bimmabbabayan a mangituriri lattan iti no innod’toy ditan," indayamudomna.
Agdaydayamudom met ni nanangna a nagturong iti balay da Ka Toring. Pengdanna koma ngem napanunotna a nasaysayaaten a makilinnawag a dagus ti inana amangan no pagpupungtotan ni Ka Toring.
Napanna intugaw ti naguray iti balayda. Ania ngata, agdarum ni Ka Toring iti barangay? Nasayaat laeng no di kabilen ti lakay. Mamin-ano laeng nga ilusit ni Ka Toring? Agtayag iti lima a kadapan ken tallo a pulgada ken di met naingpis unay ti bagina ngem kasla kontrabida a gumagabbo ti lakay.
Pinadasna a binukel ti nakitana itay. Ngem sabali ti limtaw iti mugingna. Ti lalaki iti darepdepna a kasla manutsutil ti isemna! Ania ket a pannakairanrananan.
Duapulo a minuton sa ti napalabas sa nagawid ti inana. Saan a met a makapungtot ti langa daytoy ngem saan met a naragsak.
"Ania, ‘nang?" sigagagar a nagdamag.
"Ket daydiay… makaunget ni Ka Toring. Imbagak a dimo met inranta ti napasamak. Naawatanna ngem ‘diay bisitana ti di makaaw-awat. Kasla madi ti bagbagina. Agar-arem sa ngamin ken ni Jenina."
"Apay kano ngamin a sadiay ti nagkuaan ni Jenina?" inuntonna.
"Inusar ‘diay bisitada ti kasiliada. Iti bartekna, naibayag iti uneg. Saanen a nakauray ni Jenina. No binigbigatdanto met ngamin ti nagin-inum. Padam ita nga arreng! Ket no kabilennaka ‘diay tao, an’a ti maaramidam?"
"Asino ngamin, aya?"
"Ni Kantibas…"
"Kantibas!" naipigsa ni Pilong ti unina. Nagmaga ti katayna. Di kad’ kuna ni Patay a ti panagapada ken ni Kantibas ti maysa kadagiti dina pay naaramid?
"Adda pay laeng pagsiddaawam a di maaramid dayta a tao, aya, ta kasta ti langam?" kinuna ti inana a kasla maburiboran. "Ayna, Barok, tallopulomon, agnakemkan. No an’a pay lat’ nagmadiam ngamin ken ni Benneth. Di simmaysayaatan koma ti biagmo ita."
Ngem kasla awan nangngeg ni Pilong kadagiti sinao ti inana ta kasla adda nangtugkik iti kimmotna. Agpayson sa metten ti tagainepna, aya? "Patienyo nga agparang ni Patay iti tao, ‘nang?" kinunana ketdi.
"Dumngegka kad’ iti sao…"
"Sungbatanyo pay ti saludsodko!"
"Apay, ngamin, aya?"
"Basta."
"Patpatiem. Sarsarita laeng dayta a Patay."
"Ket no nagpakita iti tagtagainepko. Imbagana kaniak dagiti napasamak ita."
"Adu la unay. Dika pay la umad-adayo. Amangan no matumpongannaka ni Kantibas ita ta kapigsa ti bartekna."
"Ket no ngata innak pay laeng agpalamiis idiay Patad, ‘nang?" kinunana. Saan a dakes a liklikanna ni Kantibas. Ta no agapadan ken Kantibas ket pudno ti kinuna ni Patay, di pay ket maymaysa laengen ti dina maaramid? "Uray dua nga aldawko laeng idiay, ‘nang," kinunana idi dina mauray ti sungbat ti inana.
"Nasayaat met, a. Ket asino ti kaduam ngarud?"
"Ni Pilis."
"AGPULOTANKA," kinuna ti kaabayna.
"Sige latta," kinunana ngem napatilmon a nangkita kadagiti nakadaya iti lamisaan a pagsasanguanda nga umin-inum. Nagimasen dagitoy. Ken nakaad-adu. Letson a baboy. Igado. Gisado. Insarabasab a karne ti baboy nga isimsimotda iti dara a nakaim-imas ti kitana ta natutor sa a nabatil. Uray la sumurot nga agtilmon no amilen dagiti mangisubo ti dara a maipilkat iti gigisda.
Adda pay nakadaddadakkel nga udang nga inregaloda kano iti nagkasangay a kabagian ti Pilis. Simmangkadadakkel dagiti rasa. Adu ta adda kano pagtaraknan ti nagregalo.
Kakaasi ni Pilong a mangtepteppel iti bagina a pumidut. Pampanunotenna ti darepdepna itay bigat.
Kas met la addan mangiturturong kadagiti pasamak, nakunana iti panunotna. Ket nupay arig tallo a barangay ti nagbaetan ti Patad ken Tabunay, saan latta a makaidna. Kasla iti ania man a kanito, kellaat nga agpakita ni Kantibas wenno ni Patay.
Ket no mapasamak aminen dagiti imbaga ni Patay, matay kadi metten?
"Kasla dimo kayat dagiti lutoda?" inkidag ti sabali pay a kaab-abayna.
"Samman. Ngem adda ngamin haybladko. Isu a medio hinay-hinay lang," kinunana nga umis-isem.
"Awan sabali a pulotan ditan, kasin?" dinamag met ni Pilis iti maysa a kasinsinna.
"Adda daytay laki a ginatangda, a, ngem awan met tintana ta ngelngel met dagitay nagdalus. Imbellengda amin. Di kad’ nakaluslusiaw nga inadoboda," insungbat ti maysa nga adda iti ridaw.
"Mangipakastoyka man latta," kinuna ni Pilis.
Saan a nagbayag, sa dimteng ti adobo a laki. Inyeg ti maysa a lalaki. Apagidisso daytoy, simrek met laeng iti balay.
"Kasinsinmo pay daydiay?" kinuna ni Pilong ken ni Pilis. Insurotna ti panagkitana iti lalaki a simreken iti uneg ti balay.
"Saan man nga isuda ti pakaringgoram," kinuna met ni Pilis ket inyawat daytoy ti baso kenkuana.
"Kasla ngamin adda parikutna!" binagi met ti maysa. "Ken bay-am man dayta hayblad a kunkunada. Ubingka pay. Adda kad met maatake a kas kenka iti edad."
"Kunam dayta ta no madamdama, addaytan ni Patay a mangala kenkuana," inkatawa ti sabali.
"Mabuteng nga umay ditoy daydiay. No nagadutayo. Pagtutulongantayon, a," impangas ti sabali.
Timmagay. Binagkatna ti malukong a naglaon iti laki. Naimas met ti pannakaluto daytoy. Ken saan met a nalusiaw a kas kunada. Napangisitda met.
Nakapaminsiamen a nangitaog idi adda dua a lallaki a mapasungadanda. Ni Kantibas ti maysa!
"Apay nga adda ditoy dayta?" sinaludsodna ken ni Pilis. Dinarupen ti danag. Sigurado a singiren ni Kantibas.
"Naammuanna siguro nga addaka ditoy. Ket sinurotnaka," kinuna met ni Pilis.
Agtigergeren ti amin a laslasagna. Mariknana a kasla dina kabuteng ni Kantibas ita. Ngem adda kadanagna a dina mailawlawag.
"Dika agdanag," inyarasaas ni Pilis kenkuana. "Lugobantayo no mangriribuk. Maymaysana, nagadutayo."
Ngem saan a naksayan ti nerbiosna. Aglalo ket immabay ni Kantibas kenkuana. Kasta met ti kadua daytoy.
"Saan a dakayo ti kabusorko, kakadua," kinuna a dagus ni Kantibas a nangkammet iti abagana. "Ni Pilong laeng ti kasapulak. Adda atrasona kaniak."
Kellaat, kasla adda nangyarasaas ken ni Pilong: "Danogem ketdin!"
Dina napupuotan, pinapispisannan ni Kantibas. Naiparusisi a dagus daytoy. Ket sakbay a nakabales, nagrarangasanen dagiti kakasinsin ni Pilis.
Dimteng dagiti tanod. Innalada ni Kantibas.
"Ipailimi," kinuna ti maysa a tanod. "Panawen metten nga agnakem daytoy."
Intuloyda ti nagiinum. Ngem mariribukan ni Pilong. Agsasarita dagiti kasangsangona ngem kasla dina mangngeg ida. Idi kuan, immabay kenkuana ti kadua ni Kantibas a dimteng.
"Malpasen, Pilong," inyarasaan daytoy.
Nasdaaw. "Am-ammonak?" kinunana.
"Wen, a. Dinak malasin?"
Miningminganna ti kaab-abayna. Idi kuan, dimmakkel dagiti matana. Nagtilmon iti nagsasaruno. Nakamagmagan ti karabukobna. "Patay? Sika kadi dayta? Saan a pudno daytoy!"
"Kasangsangonakon, dimo pay laeng patien? Kas kunak, malpasen. Umaykan alaen."
"Kasano a napasamak daytoy? Dardarepdepka laeng."
"Nairanta amin dagitoy, Pilong. Inaramidko. Kas kunak kenka, naglabesen ti kaaddam ditoy daga. Siak ti agikaro no dika maisuko a dagus ken ni bossing."
"Ket ti maudi, diak pay a naaramid."
"Immunan, Pilong. Ti kinnanmo a laki, nalaokan iti dara ti baboy."
"Kunakto pay a sika daytay nangyeg ditoy!" Limmusiaw ni Pilong idi adda maamirisna. Ti relihion da Benneth!
"Saan! Ramanak man!" Ket innalana ti malukong a nagyanan ti laki. Kimmutsara. Nakaad-adu. "Awan. Puro a laki daytoy!" Ket kimmutsara manen iti insakmolna. Manen. Ken manen.
Idi kuan, naltotan ni Pilong ket nadaleb iti daga.
"Ket arayatenyon, a!" adda nangipukkaw iti ummong. "Buybuyaenyo met lattan!"
Ngem naladawen. Awanen angesna.
"An’at’ kinuana ngamin?" adda nagkuna kadagiti immarayat iti ‘yan dagiti agiinum.
"Kasla adda ibagbagana itay. Itay kuan, impelpelna metten ‘ta laki a pulotan."
Maysa ti simmango iti lalaki a kinadua ni Kantibas a dimteng. "Sikan sa ti kasarsaritana itay? Dimi man naaw-awatan ti saritaanyo."
"Maawatanyonto ngem saan pay nga ita. Sige, umunaakon ket adda pay rantaek idiay kuerpo ti polisia idiay ili.—O

Ti Silaw ti Paskua ni Lyndon

NASANGPETANNA dagiti annakna a nakaragragsak nga agaayam iti balkon ti pagkaseraanda a bunggalo. Is-isuda nga agkakabsat. Sinabatda iti ruangan sa maysamaysa nagmano ken nangbisong iti agsumbangir a pingpingna. Ni Kenneth, ti inaunaan a lalaki nga agtawen iti sangapulo ket dua, insarangna ti gemgemna. Insabatna met ti gemgemna. Kasta ti insurona ken ni Kenneth ta bariton. Mariknanan nga addan alumiim daytoy a mangbisong kenkuana. Natuladna dayta iti ninongna a taga-Maui. Imbes nga agmano no kasta nga agkitada no agbakasion, pagtim-ogenda dagiti gemgemda. Kasta kano ti panagkikinnablaawda idiay ‘yanda.
Innala dagiti dua a babbai a nagtengnga, da Joanne ken Jenny, dagiti iggemna ket isudan ti nangiserrek. Nagbitin met ni Lyndon, a buridek ken agtawen iti lima, iti tenggedna.
Ugalidan dayta kada masangpetanna dagiti putotna. Saan a dagus a sumrek iti balay. Agiinniliwda. Kasano ket pasaray tallo nga aldaw sa sumangpet manipud iti trabahona a kas security guard ti maysa a paktoria idiay Cainta. Agyanda pay iti balkon. Masapul nga agdengngeg nga umuna kadagiti estoriada. Kadagiti inar-aramidda iti eskuela ken no ania pay dita.
Impatugawna ni Lyndon iti barandilias ti balkon. Immabay. Simmango met ni Kenneth kadakuada.
Agkaiwara dagiti nagkartiban iti pagiwarnak iti datar ken iti makupin a lamisaan a nagsasanguanda itay.
"An’a ti ar-aramidenyo?" dinamagna idi makasublin dagiti dua a babbai.
"Star," inkatawa ni Kenneth.
Namingminganna dagiti kinartibda a sinanbituen manipud kadagiti pagiwarnak nga isangsangpetna ken dagiti nausardan nga scratch a bond paper. Nagduduma ti kadadakkelda. Adda kakasla dangan ti kaakaba ti padeppana, adda met kasla piso ti kadakkel. Adda pay nagbubukel a kasla bola a babassit.
"Ket an-annuenyo dagita?" kinunana a makais-isem.
"Ibitintayo iti krismas tri," ni Joanne ti simmungbat.
"‘Tay, nagpintas ti krismas tri da Pepeng," inyayug ni Lyndon. Tinangad ni Lydon sa medio ginuyodna ti imana nga ig-iggamanna tapno ngata isu ti kitaena. Anak ti karrubada iti subdibision a ‘yanda ti ibagbagana. "Adu pay ti babassit a nasileng a bolana. Ken adu nga star. Nagdadakkel!" Dimsaag iti paladpad sa immuestrana babaen dagiti imana ti kadadakkel dagiti kunana a sinanbituen.
"’Yan ti ginatangyo a krismas tri, ‘tay?" kinuna met ni Jenny. Nasiputanna ti yaasideg ni baketna, nagsanggir iti hamba ti ridaw.
"Asino ti agkuna a gumatangak iti krismas tri?" kinunana ngem ammona lattan a ni baketna ta kanayon nga ilasbong daytoy kadagiti annakda. Mayat ti isemna.
"Si nanay!" kinuna met ni Lyndon a nangiwagis pay iti ‘yan ti inada.
Kasano man a malusotana daytoy itan? Adda met ket kautenda ta adda pay nabati a sangapulo ribu a pisos iti bonusna. Ngem dina kayat a kutien ta no maibus, pangalaanda pay iti gastuenda iti panawen ti rigat? Numona ket maksayanto man inton Paskuan. Sa kakirang ti kuarta iti bulan ti Enero.
Agag-agas ngamin ni Kenneth isu a sangkakunana ken ni baketna nga agin-inutda. Sakit iti puso ti sakit ti barona. Dayta ti gapuna a dina unay babaonen.
Tiniliwna ni Lyndon, sa kinilikilina. Naggargarikgik ‘toy inaudian. "Agang-angawkan sa, e!" kinunana.
"Haan, a," kinunana ti ubing nga agal-al-al. "Ni nanay ti suitik."
Nagsubli ken ni baket ti inaramid daytoy!
"Saan, ammo kadi met ni nanangyo ti agsuitik," kinunana. Narigaten no idakdakkelda dayta a pammati. "Bay-anyo, addanto met krismas tritayo," inyar-artiokna. Uray awanto met laeng, a.
"Yehey!" kinuna ni Lyndon, ket naglagtolagton. Binolabolana pay ti sinelasna. Dinanggayan met dagiti kakabsatna.
Maragsakan a nakabuya iti idiarda, ngem napasennaay. Makurkuranganda ngem naragsak dagiti annakda. No ibaga nga awan, saandan a sapulen.
"Ala, itarimaanyo dagita warayon ta mangrabiitayton," kinunana.
Nagiinnuna dagiti ubbing a nangpidut kadagiti warada. Nagtinnulongan dagiti dua nga inauna nga insuksok iti daan nga enbelop dagiti kinartibda a sinanbituen.
Agsagsagaden ni Jenny idi makitana dagiti kur-ikur-it, nagkukuros a nadumaduma a kolor a linia, iti diding a sementado a namagsina iti balkon ken ti kadaklan. Iti moldora ti kakaisuna a tawa, naiparabaw dagiti tukkotukkol a kolor.
Napasanaltek. Kapimpintana daytoy itay napan a bulan ta napno iti ugis-ugis. Naimbag ta mangrugin a matuklap ti dati a pinta daytoy ket idi imbagana iti akimbalay, imbagana a papintaanna lattan ta ikissaynanto lattan iti upa ti magastona. Isu a kasla baro ita ti balay. Ngem di pay nakita ti akimbalay. Kinapudnona, iti sangapulo a tawendan nga agup-upa, namnamitlon sa pay nga immay simmarungkar. Agsarakda lattan no kua iti ruar no agbayad iti upa. Kada tallo-uppat a bulan nga agsingir.
"Ayapo, rinugitanyo man ‘ta didingen," kinunana nga awan masnop a tuduenna kadagiti ubbing.
"Ni Lyndon, ‘tay," kinuna ni Kenneth. Pinidut daytoy ti sinuktona a sapatos ket inserrekna.
Napasennaay a nangkita manen iti diding. Agunget la koma ngem ania pay ti serserbina?
"Aggaokan no nakalutokan," kinunana ketdi ken ni baketna. Kimmaro ti bisinna iti pannakariknana iti suron.
Nalawag pay ti aglawlaw ngem kapilitan a naggao ni baketna. Dina kayat a saanda nga agsasango a mangan no addada amin. Numero uno a di kayat daydi dakkelna a lalaki dayta ket naimula iti panunotna.
Yay-ayaben ni baketna ti pannangan idi madlawna ti agkutikuti iti balay iti bangir ti kalsada a kasinnango ti pagyananda. Ni Manong Roy, Ilokano met laeng a kas kenkuana. Agikabkabit iti Christmas light iti sango ti balayna.
"Narabiyanka met, manong?" kinunana.
"Kunam ngarud ket nakalagipak iti pannakakitak iti obra dagiti annakmo," inkatawa daytoy. Insardeng biit daytoy ti panagibitinna, sa met laeng intuloyna.
Naguni manen ni baketna.
"Mangantay pay, manong," impakadana. "Agay-ayab ni baket."
"Ala, nasayaat a panagsaadna," insungbat ni Manong Roy, "yur-urayko met dagiti aginak."
Simreken iti kosina.
Nakasangon dagiti ubbing. Nailabayan payen ni baketna ida. Lalo a sinaraaw iti pannakakitana iti naidasar a ginalip a tarong a nasagpawan iti aramang. Sabali pay ti torta a tarong met laeng. Nagimasen. Timbog ti katayna.
Immabay iti buridek. Nagtengngaanda ken baketna. Aglimanan ngem naayam pay la a mangan ket iraprapinda a subuan.
"Nagbuggokay met laeng?" impalagipna.
"Wen, a, ‘tay," ni Jenny ti simmungbat.
"Attack!" kinunana ket madamdama pay, mayaten ti panagisubo dagiti ubbing. Nakalablabo ti ketsap nga imbukbok ni Kenneth iti sidana a torta. Impinigna ti ginalip nga inlabay ti inana. Makanna ngem masapul nga adda kabulonna a danum. Pagsayaatan dagiti addina ta awan atrasanda, malaksid iti buridek nga adda kuskusimna.
Namnamimpat sa pay a nangisubo idi kalbiten ni Lyndon. Ubing a talaga. Kasla awan manen kenkuana ti pannakaduktalna iti inaramidna iti diding. "Kaano a gumatangka iti krismas tri, ‘tay?" kinunana.
"Manganka ketdin," kinunana. "No aglabayka pay, gumatangakto no bigat iti krismas tri."
Ne, ket nalpas met laengen dagiti kakabsatna ken agay-ayamda manen iti balkon, ngem mangmangan pay laeng ta nakapamindua ketdin a naglabay. Impakitana pay ti pingganna apaman a nalpas. "’Tay, awan ti natda, o."
Pudno nga uray murkat, awan. Nairuamdan iti kasta ta dillawenna no adda. Kasta ‘di amana. No mabalin, awan masayang.
"Ipakitam la a nakurapayka unay," kinuna ni baketna iti naminsan ta uray iti pagdadayaan, dina kayat a di maibus ti nailabay. Sayang.
Ngem husto ni baketna. Inkakaubinganna ti kinakurapayda. Pasaray pay maminduada laeng a mangan iti inaldaw idi. Saan met ketdi a kas idi itan ti kasasaadda. Ngem dina naikkat dayta nga ugalina. Dayta ti pangibagbagaan ni baketna a naimut.
Nakigtot idi kellaat nga agtatagari dagiti ubbing iti ruar. Tinakderanna ti labayna.
Dandani naltotan iti nakitana. Mayat ti lagtolagto ni Lyndon a mangbuybuya— idinto nga itudtudo dagiti in-inauna— dagiti Christmas light da Manong Roy a kasla aglulumba a mangun-unor iti sanipa ti balay sa met la agkikinnamatanda nga agsubli iti naggapuanda a sinanbituen.
Naalsem ti libbi ni baketna idi kitaenna. Adda iti abayna. Simmaruno kenkuana itay.
Immunan a nagsubli iti panganan ni baketna. Nagsubli met ngem awanen ganasna a mangan.
"Tinto la ngamin maar-aramidmo," kinunana ken ni baketna a ti kuna daytoy a pananggatangna iti krismas tri ti kayatna a sawen.
"Igatangam idan, a," insungbat ni baketna.
"Ammom met, baket, nga agin-inutta. Di ammo ti masanguanan."
"’Ta la maminsan, dimo la mapagustuan idan?"
"Apay, no awan, ipatayda, aya?" kinunana.
"Saan, a, ngem ‘ta ngarud ragsakda met."
"Naragsakkami met idi ubbingkami uray awan dagita. Ultimo palpalitog, awan."
"Dayta ti rigatna kenka ket. Ti kayatmo, sagrapen dagiti annakmo ti nagpadasam."
Timmakder ni baketna. Binitbit daytoy ti pingganna nga impan iti lababo. Kalkalungkongan ketdin daytoy! No saan a dakes kadakuada a Bikolana dayta, dakes kenkuana!
Simleng ti panagkitana. Ngem kasla adda nangapput iti ngiwatna ta nakitana ni Kenneth a nakatakder gayamen iti ridaw a kumitkita kadakuada. Rimmuar a dagus ti ubing iti pannakakita daytoy kenkuana.
Umas-asuk pay laeng ti agongna iti rurod idi sumrek ni Lyndon. Di ngamin naruam a masungsungbatan. Ken ita la nga agsao ni baketna iti pabaribar a kasta kenkuana—iti las-ud ti sangapulo ket uppat a tawen a panagdendennada— sa inraman pay daytoy ti napalabasna. Ket ania koma ita no mapadasanda met? Dikami met natay, nakunana iti panunotna. Ken tapno masursuroda met, a, ti agbiag. Kas kadakam’ nga agkakabsat.
"’Tay, dakes ti agap-apa iti panganan!" kinuna ni Lyndon nga addan iti sangona.
"Umadayoka ditoy. Sikanto pay ket ti galpitek," inridisna.
Nagtaray ti ubing a simrek iti kuartoda nga agkakabsat.
Nakadagdagsen ti barukongna a rimmuar iti balay. Tinurongna ti spiral nga agdan nga agturong iti rooftop nga inaramidnan a garden. Kayatna ti agpaangin.
Ania metten. Itay laeng, nakaragragsakda. Ita ketdin…
Kapungtotna man ti bagina. Apay a di maawatan ni baketna? Dandani la dida mangan idi. Ket dayta ti lislisianna. Sa ket agpagatangda iti awan kaes-eskanna. Makanda ngarud ti krismas tri? Gapu ta dina napadpadasan idi ket kayatda a mapadasan, paruarenna lattan uray awan? Saan a mabalin, a. Napia koma no baknangkami, nakunana iti panunotna.
Nagsammaked iti pagatngatuen ti puseg a paladpad ti rooftop. Nagraniag man ti aglawlaw. Kasla inarak ti kulalanti dagiti balbalay ti sibubukel a subdibision a ‘yanda. Adda naburnok, adda met managsaggaysa. Uray ti balay ni Kuya Mel a mammartek ket adda. Nabayag siguro dagitan ta Paskuan no bigat.
Ket dagiti ngata awan silawna? Siguro, balay dagiti eskuater a Muslim? Wenno dagitin sa met na-foreclose a balbalay?
Makaurnong la koma met ti igatangna iti balay iti daytoy a subdibision. No apay nga adu ti immatras a gimmatang idinto a napintas met ti lugar iti panagkunana. Mabalin a ti kinaadayo ti San Jose del Monte, Bulacan a ‘yan ti subdibision iti Manila.
Ngem naulimek ditoy. Kasla idiay probinsiada a nangpanawanda iti rigat— rigat a dinanon ken mangmulmulmol met laeng ita kadakuada ditoy. Agpatpatingga laeng iti ar-arapaap a makagatangto koma met kadagiti bakante a dadaelen a balay ta nalaklaka. Ngem saan ketdi nga isu ti nasnasken kenkuana ita no di ket ti pannakaagas ti barona. Isu nga ikarkarigatanna ti agsalimetmet. Ngem ni baketna…
Limmag-an met laeng bassit ti barukongna kalpasan ngata ti nasurok a maysa nga oras a panagpapaanginna. Dalan ti angin iti ngato ti balay ta adda Indian mango a medio nangsalumpayak iti balay. Ken ar-araken ti kulalanti iti rabii.
Inadaywanna bassit ti mangga iti dayta a nalagipna. Binuyana ti pakabuklanna. Napaisem.
Immulog. Nakasaganan dagiti pagsukatanna. Nakayaplag metten ni baketna iti salas. No sumangpet, agkakaiddada iti salas ta agay-ayamda pay laeng nga agaama sakbay a maturogda. Yaplagda ti kutsonda ket isu ti pagpaklebanda nga agaayam iti chess wenno snake and ladders. Aramidda daytoy ta iti kabigatanna, didanto manen mariingan. Ngem ita, nakaturogen dagiti ubbing.
Napasennaay manen ta nariknana a kasla adda nangkikir iti barukongna iti pannakakitana kadagiti annakna nga agkakaatag. Naimbag ketdi ta agkakatunosanda.
Nagdigos. Sa immabay ken ni baketna. Inarakus ni baketna ti takiag daytoy iti barukongna. Inunnatna met ti imana ket nagpungananna. Kastada. Kasta ti tulagda. Dina kayat a pagbayagen ti apada.
"Addanton krismas tritayo," kinunana.
Immirut ti rakus ni baketna.
UN-UNORENNA pay laeng ti agsang-at a kalsada nga agturong iti balayda ngem mangmangngegnan ti ringgor dagiti putotna. Kasla makitkitanan ti ragsakda, nangruna ni Lyndon, a makakita iti pasarabona. Gimmatang iti cake. Balor nasurok a sangagasut.
Isun ti nangigatanganna iti dinawatna ken ni baketna nga igatangna koma iti plastik a krismas tri ngem nangina met gayam. Isu a cake lattan. Makanda la ngaruden, nakainut pay.
Ngem nagbiddut iti panangipapan. Imbes a sanguen a dagus dagiti putotna ti inyawidna, ti ketdi ob-obraenda ti impakitada kenkuana. Binistianda ti balkon kadagiti nakatikartib a pappapel. Kasla naubon a parparaypay a naibartay manipud iti ngatuen ti hamba ti ridaw agingga iti suli. Adda pay dua a saan unay a dakkel a parol a naibitin iti agsumbangir nga abaga ti hamba. Papel met laeng dagitoy a nakupinkupin ken malasin a napadalanan iti water color. Ammona lattan a ni Joanne ti akin-aramid ta nag-Best in Art itay napalabas nga school year.
"Oy, nagpintasen!" kinunana ngem napatilmon iti namaga ta kasla kunkuna dagiti mata ni baketna: ‘Isudan ti nangaramid, a, ta dimo met aramiden.’
"’Sin ti nakasursuruanyo?" kinunana.
"Idiay school, tatay," kinuna ni Jenny. "Ni manang ti nagaramid iti parol."
"Naglaingen," kinunana manen.
"Adda ibagak, ‘tay," kinuna met ni Lyndon. Nagbitin kenkuana ket nagkummog. "Christmas light la ti kurangnan," nakapsut ti timek ti buridek ngem kasla napak-olan.
"Ala, wen," kinunana. "Inkay ngarud kanen daytoyen," indagdagna.
Ngem naalan ni baketna ti cake. "Kanenyonto no malpaskay a mangan," kinuna daytoy ket simreken.
Sinurotna.
"An’a ti imbaga ‘diay anakmo?" sinaludsod ni baketna.
"Ket ‘tay insurom, a," insungbatna.
"Adda, aya, imbagbagak?" imbales ni baketna.
Rimmuar apaman a nakasukat. Tulonganna koma dagiti ubbing ngem dida met kayat.
Arig di pay napagustuan ti patongna idi adda agringgor iti bangir a balay. Agsinsinnungbat da Manong Roy ken ti asawa daytoy. Saan met a nagbayag, rimmuar ti tin-edier a baro ni Manong Roy. Kinamat ti pukkaw ni Manong Roy.
"Sa ‘yo na ang pera mo! At magpatayan kayo kung gusto n’yo!" imbales ti barito.
"Nagalas nga ubing daytoyen," nakunana iti nakemna. "Padalek ngata no anakko."
Isu pay laeng ti pannakadlawna a nakanganga dagiti putotna a mangkitkita kenkuana.
"Apay, tatay?" kinuna ni Joanne.
"Baknangda ngamin…" kinunana. Ammona a saan nga isu ti umno nga ibagana. Ngem dina met ammon nga aturen.
"An’a, ‘tay?" ingguyod ni Lyndon iti imana.
"Awan. Diyo dengdenggen ida. Ala, ituloyyo dayta obrayon," kinunana, "ta kitaek man no asino ti kalaingan. Adda premiona a lima a pisos ti kapintasan iti aramiden."
Nagtupida manen iti pagiwarnak. Iti panagkitana, sinanbituen a babassit ti aramidenda. Pasalsali laeng ni Lyndon. Madamdama, adda nadlawna iti diding. Wen nga agpayso, ania?
"Di met nalaingka nga agdrowing, Joanne?" kinunana.
"Wen, a, tatay!" kinunana.
Pinaalana ken ni Lyndon dagiti kolorna a tukkotukkol. Nagtaray met a dagus daytoy. Ngem dinan sa masarakan ket sapsapulennan iti inana.
Madamdama pay, rimmuaren ni Lyndon nga iggemna dagiti kolor.
"An-anuenyo, aya, ti kolor?" kinuna ni baketna a nangsurot ken ni Lyndon.
Nangala ketdi iti kolor. Nalabaga. Inkur-itna iti diding. Napatak ta agandap nga umamarilio a berde ti pinta ti diding. Nangrugi a nagdrowing iti krismas tri. Dakkel a krismas tri. Timmulong ni Joanne.
Pinairuarna dagidi inaramidda a sinanbituen. Impigketda iti indrowingda a krismas tri.
"Nagpintasen!" kinuna ni Lyndon nga aglagtolagto idi malpas.
"Yehey! Addan krismas tritayo!" kinuna met Jenny. Aglagtolagto metten.
"Hay, limmaklakayan, rugrugitanna ti diding," kinuna met ni baketna ngem umis-isem. Nalakanto met la ketdi nga ikkaten dagiti papel.
Anian a ragsak dagiti annakna. Makapalag-an iti rikna.
Linagipna no mano pay ti nabati a kuartana.
Nagpakada ken ni baketna. Uray ta apagalas siete iti rabii. Napan idiay sentro. Gimmatang iti dua nayon a sag-P89.95 a Christmas light. Gapu ken ni Lyndon, nakunana iti panunotna.
Ad-addan ti ragsak dagiti ubbing idi makitada dagiti Christmas light. Malaksid ken ni Kenneth a di maun-uni. Inawidna nga inyuneg ti barona. Tinaliaw ida ni baketna nga agsagsagana nga aggao.
"Apay?" kinunana iti barona.
"K-kua…" agbaningrot metten. "Baka agapakayo manen ken nanay."
Naapungolna ti barona. Di pulos makauni. Ngem immalisto ti panagangesna. "S-saankam met nga agap-apa ket," kinunana. Panagkunana, nagbanarbar ti timekna.
"Na-nakitakay’ idi…" nagbaningrot manen.
Dinan ammo ti isaona. Nadlawna ketdi ti yaasideg ni baketna. Pinisel daytoy ti abagana. "Saankami met a nagapa ket," kinuna daytoy.
Bimmataway ti saibbek ni Kenneth.
"Ala, husto daytan," kinuna manen ni baketna. "Agawaam ketdi ti dumakkel."
Nagsardeng ti ubing. Ngem nakadlaw sa dagiti kakabsatna ket simrekda.
"Apay, kuya? Inungtandaka?" immunan ni Lyndon a nagkuna.
"H-haan."
"Apay ngarud?" kinuna latta ni Lyndon.
"Hay, apo, ta naglaingen nga agsaludsod," kinunana. "Ala, intayon ikabit dagiti silaw."
Impaunorda dagiti silaw iti imbartayda a parparaypay a papel. Nangipigketda met iti diding a nadrowingan iti krismas tri ken napigketan iti papel a sinanbituen ken sinanbola a babassit. Pinaglikawlikawda a kas met laeng iti pudno a krismas tri. Naalas ti pannakadrowing ti krismas tri ngem napintas a kitaen gapu iti panaggilap dagiti silaw a babassit.
"O, sangasabalian!" kinunana kadagiti putotna. "Uray kitaenyo, tuladendanto daytoy!"
Anian a ragsak dagiti annakna. Kasla dida mauma a mangbuybuya iti inaramidda. Kasta met ni baketna a kasla met di mapugsat ti isemna a mangbuybuya kadagiti ubbing.
Ni Lyndon ti immuna a nauma. Immasideg kadakuada.
"’Tay," kinunana, "nagapa da lolo dita bangir?" Lolo ti awag ti ubing ken ni Manong Roy no mapan dumawat idi iti bunga ti makopada a pinukandan.
Piniselna ti agong ti buridekna. "Saoritritka…!" kinunana. Nagkulaidag ti ubing.
Napaisem ni baketna. "Immala kano kenka, kuna idi ni nanang."
Nalagipna la ket ngarud daydi tatangda. Napadasanna ngata daytoy ragsak a marikriknak ita? nakunana iti nakemna.
Pinagsardeng ni baketna dagiti ubbingda ta mangandan.
"Paskuan no bigat," kinuna ni baketna idi sanguendan ti inabraw a tabungaw a linuto daytoy, "aglutotayto iti fried chicken."
"Ken hotdog, ‘tay!" inyikkis ni Lyndon.
"Wen," kinunana. Maibus la ketdi ti urnongna.
Nagdir-i dagiti ubbing. Naglibbi ni baketna. Ngem makais-isem.
Iti ridaw, iti panagkitana, kasla ad-adda pay a rimmimat dagiti saglalaka a Christmas light.—O

Komander Canor

BAYAT ti panagtugtugawko iti bangkito, mapapaisemak iti nalagipko nga estoria. Diak ketdin malagip pay no asino ti nakaestoria kaniak iti nabasana kano iti Bannawag a pakasaritaan ti maysa a baro a nangasawa iti Hawayana nga impagarupna a mabalinen a mapan itulag iti puneraria, ngem isuna ketdin immun-una a namusikuan!
Idi estoriaek daytoy ken ni Komander Canor, "Demet!" kunana met. Sa impasarunona: "Never enter an unfamiliar territory," a kasla ketdin isuna ti nakabasa.
Pagsasao ni Komander Canor dayta. Iti panagawatko, pulos a dika sumrek iti banag a dimo kapkapnekan. Ket no saan? "You will suffer the rest of your life!" kunana a mangpatibong ti bosesna sa agbannikes a kunam no addan iti sango ti maysa a bunggoy dagiti agngayangay nga agbalin a soldado.
Patiek ti kunana. Napaneknekanen ni Komander Canor dayta.
Adu met a tawen ti baet da Komander Canor ken Susie a baketna. Saan a ni Komander Canor ti ubing. Isuna ti lakay. Singkuentay kuatrona idi makalagip nga agsimpa. Dandanin agretiro iti serbisio. Disisais met ti nangukod kenkuana a nagpaaltar.
Asinon sa ket ti pangimuesmuestraak iti asawana itayen? Saan met ngarud a ni Anne Curtis ta nalidlidem ti kudilna. Ngem diak maitured a kitaen iti mabayag dagiti bibigna nga agar-arimasa ken dagiti matana a kasla kankanayon a mapurpurar ta agdisnudo a maukarkar dagiti turnilio dagiti tumengko no maliwayak nga akkalen dagiti matak no kasta a lumabas iti arubayanmi. Natayag met ta dandani agpatas dagiti abagada ken Komander Canor a lumsot la ketdi iti PMA no isu koma ti nasumokna a sinerkan a saan ketdi a nagin-iindienir nupay adda kapkapuy ti utekna nga agsumar.
Nagbiddutka no kunam a baknang ni Komander Canor. Ti dagana a sangkabassit ti kakaisuna a pakakitkitaanna iti panagabrodna idi nagretiro soldado. Nalaing ngamin iti logistics. Ket dayta met laeng ti trabahona idi idiay Abu Dhabi. Nagaget ket mabalinko ti makipinnusta, saanto a pulos a manglangan a mangan ti kabbalayna.
Ilokano a demmang. Nicanor Bangloy ti naganna. Birngasna ti Komander Canor. Isu ngamin ti Grand Knight Commander ti KUS-Tabunay Chapter.
Saan met nga isu ti naguapo. Kaaduan ti langana. Ti laeng pilawek, kargetna nga ikuyog ti asawana iti kada papananna. Matakuatan la ket ngarud ti kinapudno no agabayda.
Kasano met a lalaingnan a nakaasawa iti napintas, kunam?
Saanna a dineppelan. Saanna met a pinilit.
"Abilidad! Abilidad, ‘demet!" kunana no isu ti pagdamagam. "Adda kad’ pay diak ammo ket nangrugiak a private sa nagbalinak a koronel, lokdit!" Kontodo tudo pay iti pispisna, a. Sa iridisna pay dayta paraipus ti saona a naadalna ngata idi iti kaaddana iti Philippine Army.
Kaarrubami ni Komander Canor (no makuna a kaarruba ta nalawa a bangkag ti nagbaetan dagiti balaymi). Wenno nagbalin a kaarrubami kalpasan ti panamagbalinna iti balay dagidi dadakkelna nga aponna no aggapu idi idiay Abra a naudi a destinona. Kakaisuna nga inanak. Awan ti di makaam-ammo kenkuana ditoy barangaymi a Tabunay. ‘Tay kunakon, nasingpet. Ken nadisiplina.
"You’re late again, Crisanto!" dina maliwayan a yunget kaniak no kasta a makitanak idi a naladaw a sumrek iti pageks-esktraak a kas karpentero. Ipagarupna siguro no maysaak kadagiti taona.
Ngem dayta met a panangdildillawna kaniak ti nagsinningedanmi nupay manmano idi nga agkitakami. Diak ngamin konkontraen.
"Ania met ti posisionmo itan, Manong?" dinamagko idi aggayyemkamin.
"Sir, kunam, a, lokdit! Koronel daytoy kasarsaritam, loko!" inyaturna.
Ti pagraemak ken ni Komander Canor, isu ti kinalintegna. Awan ti ammok a nakairamananna nga anomalia. Ammona met ti makiangaw. Ngem awan met sansantuenna. Kababalin a nangiduron kadagiti kabarangayanmi a mangallukoy kenkuana nga agbalin a kapitan.
Ngem dina kayat.
No agaramidka iti dina kayat, itudonaka ket kasla kumilaw dagiti matana. "Don’t _ _ _ k with me, _ _ _k with your wife!" kunana, a.
Baro pay idi agsinningedkami. Ngem nasuroken a limapulona. Duapulo ket duak met.
"Awan planom a mangasawa, Sir?" sinaludsodko idi.
"Buto!" kunana met. "An’a ngarud ti serserbi ti –" ket ulitenna ti umuna a balikasna.
"Ania pay laeng ngarud ti ur-urayenyo ket dandanikay maladawen?" kinunak.
"Nalaka la ti mangasawa!" nakataltalek a nagkuna. "Ngem diak pay nakabirok iti umisu iti pagrukodak."
"An’a ngamin dagiti talugading a kayatyo?" inyuntonko.
"Umuna, masapul nga ubing ken napintas. Tapno dika met maibabain, a. Nalakayanka la ngaruden a mangasawa, baket pay la ti asawaem? Daytay met, a, ibagada nga ‘isu met la gayam a naglaklakay’ no makitada. Maikadua, nagaget ken naemma. Ken kangrunaanna, masapul a saan a nakaadal. Umanayen daytay nakadap-aw iti kinder wenno Grade I. Nalaklaka nga isuro."
Dandani naltotanak iti naudi a sinaona. Isuna man pay laeng ti kasta.
"Tapno maaramidmo ti kaykayatmo, buto!" inkatawana. "Nalaka a maiturong ti private!"
Pudno nga isu ti naaramid. Kas nasaokon, sangapulo ket innem laeng ni Susie idi inkasar ni Komander Canor. Marasintok. Bisayana a katulongan ti maysa a gayyemna met laeng a koronel idiay Abra.
Ket asino koma ti agmadi ken ni Komander Canor, kunam man? Nageroplano pay dagiti nagannak ni Bisayana a nagpa-Laoag. Sa military truck ti naglugananda a nagpa-Abra.
Ket idi nagretiron, insangpetnan ditoy Tabunay ni Susie. Madlaw ti panangipannakkelna iti asawana. Ngem adu ti agwingwingiwing.
"Pangilemlemmengam iti dayta a kinalapsat ita," kunkunada. "Uray ikalim, kutkotenda."
Ti kinapudnona, adu a lallaki ti umapal kenkuana. Narigat met no diak iraman ti bagik. Kasano ket ultimo dagiti babbai, agraemda iti kinapusaksak ni Susie.
"Sosial ni Apo Koronel!" kunkuna dagiti kasadaranna a babbaket.
"Urayenna, a, ti panagsakit ti ulona," kuna met dagiti in-inaudi.
"Ita pay laeng, isaganakon ti tali a panggalutko ken ni daytoy," kuna met ni baket a nobiak pay la idi. Napilitanak laeng. Kunak no alisto a dispatsaen, nakapkapet pay gayam ngem tekka. "Awan ti santo a makakita iti kasta a lukmo."
Ngem uray idi addan ni Komander Canor idiay Abu Dhabi, awan met ti nadamag a dakes a pakasarsaritaan ni Susie. Kaduana dagiti dadakkelna, wenno ti pinagbalin ni Komander Canor a guardia ni Susie, isu dagiti mismo a katuganganna (a naub-ubing ngem isuna). Agingga iti nagawid "for good" ni Komander kalpasan ti tallo laeng a tawenna idiay Abu Dhabi.
Saan met a nauray dagiti kabarangayanmi ti panangideklara ni Susie iti "Retreat!" Awan met ti naurayda a panagsusik dagiti agassawa. Kinapudnona, kanayon nga agkuyogda no adda pasken a dar-ayan ti koronel.
"Everything is under control," sangkakuna ni Komander no kasta a damagek ti kasasaadda nga agassawa.
Napagraemnak la ket ngarud iti uray la. Mamatiakon iti kunana. Kasta la gayam ti pormula iti panangbangon iti modelo a pamilia. Kayatko pay ketdi idin nga isina ni baket— a nobiak pay la idi— ta tuladek metten ni Komander Canor, ngem nasikogak metten. Kapampanaw idi ni Komander Canor a nagpa-Abu Dhabi.
"Don’t abandon your comrades in distress, ‘demet," inyunget ni Komander Canor idi ibagak kenkuana ti planok iti naminsan a panagbakasionna manipud idiay Abu Dhabi. Isu nga ita, dua pay ketdin ti putotko.
Bugbugtong met ti anak ni Komander Canor. Masmasdaawak ta no sabali koma ti asawa ni Susie, diak la mamati a mabulanan sa manen agsikog. Diak met agsalsaludsod ta kapkapnekakon ti isungbatna.
Naminsan, idi nabiit pay a nakapanaw da katuganganna a nagpa-Kabisayaan ken intugotda nga imbakasion ti anakda ken Susie, inyawis ni Komander Canor ti yiinummi idiay balayda. Pinagustuak. Ngem agrubrubuatak pay laeng, agarmalaiten iti pangta ni baket.
"Ay, padasem ti agsalamangka, kitaem no ania ti aramidek!" kinunana.
Diak lattan nagtagtagari. Ania ngarud ti makunak no pudno met a diak maliklikan ti agtilmon no makitkitak ni Susie? Pasaray mabainak pay ketdi iti bagik ta kasla al-alisto a mapnekak a mangbuybuya kenkuana ngem ti kutiek ti ipuni ni baket. Kasta ngata ti di makaramraman iti sabali a potahe, kunkunak laengen iti bagik.
Boses ni Susie nga aggapu iti uneg ti balay ti nangpastrek kaniak idi agapoak. Nangato ti sementado nga alad ni Komander Canor ket anian a nagmayengmeng iti uneg. Kasla addakan iti sabali a lugar ta awanen ti makitam iti ruar.
Mismo a ni Susie ti nanglukat iti landok a ruangan. Nagawid ngaminen idiay Kabisayaan dagiti dadakkelna idi nag-"for good" ni Komander Canor. Ama, ta naglapsaten. Naka-shorts ken aglabonglabong ti tisertna ngem dina nailemmeng dagiti makaar-arit a munturodna.
Nadalimanek ti salasda nga inaddakak. Nakasilsilap ti datar a semento. Kasla marmarnek iti kaskas iti bunot ti niog. Iti maysa a suli, adda basket nga agsarsarua iti lupot a nagmurngan.
"Agtugawka, Kuyang," kinuna ni Susie a nangperreng ken nangisem kaniak. "Urayem ni Canor. Agpritprito iti pulotanyo." nagtugaw ni Susie iti sopa. Agbuybuya gayam iti cable TV itay agapoak. Ket iti panangsublina iti buybuyaenna iti cable TV, iraprapinna a daldalusan dagiti kuko ti kanawan a sakana a nakaparabaw iti bassit a lamiseta.
Pakawanennak, Baket, inkompesar ti panunotko ta saan a nagdisnudo a limmagto dagiti matak iti bobeda sa agtarusda koma iti kosina tapno maliklikanda ti buya a likliklikak. Kinaykayatda ketdi ti nagkaradap nga immusok iti lakko ni Susie. Apagisu met nga idisso ni Komander Canor ti aklo nga us-usarenna nga agprito. Inlukatna ti pagpalamiisan sa nangiruar iti botelia.
Stateside sa ketdi, kinunak iti nakemko ta nalabaga a ngumisit ti nakitak nga inyaonna— a nakitak idi makaasideg a botelia gayam ti Fundador. Pagdumaanna laeng dagiti koronel ta naimas ti in-inumenda, nakunak iti nakemko.
Ngem idi maramanak, saan met a nagriri ti boksitko. Emperador sa met! kasla kunkunana. Ngem, ala, basta adda dorna, isu la nga isu. Pagdaksanna laeng ta nagasgastar iti pulotan.
Palpaliiwek dagiti agassawa bayat ti panaginummi. Naragsakda nga agpadpada. Pasaray pay makisawat ni Susie iti saritaanmi.
"Yalaannakami man iti pulotanmi!" immandar ni Komander Ni ken ni Susie idi maibusmi ti sangsanguenmi.
Saan a nagun-uni ni Susie. Napan nangala iti pulotanmi.
Inisemannak pay iti nakasamsam-it idi idissona. Immimas la ket ngarud ti iinumak ket kas met la diakon mabartek. Nagpagatang pay ni Komander Canor iti maysa a botelia a bassit ken ni Susie. Awan pulos ti panagkitakit daytoy a nagtungpal. Daytan ti nagsiddaawak kenkuana. Husto amin nga addangna, kinunkunak. Ket ad-addan ti apalko.
Immun-una ni Komander Canor a nakarikna iti inumna. Kasano ket kasla napausan a baed nga areb-eb nga areb-eb. Madlaw la unay a mailiw unay nga adda met kasangona nga uminum. Baybay-an latta met ni Susie. Pudno nga anian nga apalko. Kasta koma met ni baket. No ket adda ibagak a dina kayat, kasla ampo nga agpasgar.
Intakderko ti nagpakada idi maibusmin ti maikadua a botelia ngem inggawidnak ni Komander Canor.
"Gaddemet! Don’t abandon your comrades in distress!" kinunana a bulon ti panangigawidna iti imak.
Napilitanak a nagtugaw manen.
"Shu-sie!" inyawagna ken ni baketna. "Yalaannakam’ man pay iti maysa!"
"Pisting yawa!" nakigtotak iti kellaat nga irarayok ti boses ni Susie. "Isardengyo daytan!"
Uray la a naikkat ti kagudua ti nainumko iti nangngegko. Ni Susie…?
"Ala, ketdin… Kakaisuna nga ita la nga umay ni Crisanto ditoy! Dika mabain, aya?"
"Sika ti rumbeng a mabain! Laklakayankan nga awan ti manaknakemna! Sika ti opisial, sika pay ti umuna a masugatan iti gubatan!"
"Ania ket ni baketen! Inka ket mangalan, da!"
Ad-addan ti kigtotko iti simmaruno a napasamak. Iti apagdarikmat, addan ni Susie it sangomi. "Isardengyon, kunak la ngaruden!" kinunana ket binagkatnan ti lamiseta a nakaidissuan ti in-inumenmi agraman ti pulotanmi.
Naperrengko ni Komader Canor a mangkudkudkod iti teltelna. Mapitpitpit ti isemna. Napukaw a namimpinsan ti takderna nga opisial. Kasla gagangay laengen a mannalon nga agsalloy payen ti badona.
"Dayta ti kunkunak kenka idin," kinunana. "Sumapulka iti nasingpet. No sabali laeng, binatonatan!" Nagkatawa.
Diak ammo no kasano ti impasurotko a katawa ta kellaat met lattan a nagbaliw ti templana.
"Dayta ti diak nasaganaan," insanamtekna. "Iti kinaubingna, dina pay ammo ti nasayaat ken nalaad." Nalag-an manen ti katawana.
Nasarangsangen ti katawak. Maawatakon ti amin.
"Never enter an unfamiliar territory!"
Anian a katawak. Ta ti nangrebbek, isu metten ti paspasurot!
Ket diak naaluadan ti kimmita iti ‘yan dagiti adu a nagmurngan. Uray no dina imbaga idi, ammok a labaanna dagidiay.
Manipud idi, intal-okon ni Koronel iti Komander Canor, Grand Knight Commander, KUS (Knight Under de Saya)—a no ulitem, agbalin a kuskos—nga isu met ti ob-obraek ita.
Tinakderak ti bangkitok ket imbaltogko ti pinekkelak a kabugbugsawko a pantalon iti planggana a nakataya iti bomba. Wen, aglablabaak. Ta siak ti second in command ken ni Kommander Canor.
Wen, a. Masapul a kadkaduaek ni Komander Canor. Kas sangkakunana, "Don’t abandon your comrades in distress."—O

kAS IDI RABII

Kas idi rabii, addaak
Iti sirok ti mansanita
Mangat-atag iti lamiis
Iti papag a paragpagan
An-andaak panagsippayot
Dagiti kurarapnit
Adda pay panniki
Wenno kullaaw sa pay
Iti nakalablabaga
A bunga. Diak kabuteng
Panangrugmada kaniak
Adun dinaliasatko a sipnget
Nakilinnemmenganak met
Iti silaw ni San Selmo
Ad-adu pay ti pinugpugtuak
A burburtia ti anges
Bigbigat nakigubgubalakon
Iti saraaw ti sarusar
Ti agur-urok nga ari
Nangaldawak iti al-o
Kaasudko ti nangted
Kaniak iti lawag. Saan
Diak inintonaran ti gusod
Ngem kas idi rabii
Malagipko ti sangaili ti Agosto
Ti Setiembre, ti Nobiembre
Ken ti Disiembre. Aglulokak
Kayatko a pengdan panagbitin
Nagtagisarukod a nagabungot
Nga apo da kullaaw ken pittugaw
Iti nagrayog a sanga
Iti uluanak.

AYUNO

NAGSIDDUKER ni Jun Rey Cruz iti panagtanittit ken panagkuyegyeg ti selponna iti lamisaanna. Manen! inridis ti panunotna. Indissona ti pagiwarnak nga iggemna. Siniputanna ti selpon. Kasla ti lasagna ti agtigtigerger. Panagriknana, daytoyen ti mangeddeng kenkuana.
Pinidutna ti saglalaka a selpon.
"Dika pay agawid, aya? Mataykamin iti bisin kadagiti annakmo!" gimluong iti lapayagna ti timek ni baketna. "Agremedioka, ta basolmo no apay a kastoy ti biagtayo!"
Kasla sinallukoban ti sangalubongan a liday iti imbaga ni baketna. Arigna sinentensiaanen daytoy a matay. Basolna kadi no inaklonna ti amin a basol nupay dina met basol? Imbaklayna. Asinoda dagiti inaklonna ti basolna? Basol ni tatangna ta dina naikkan iti naraniag a masakbayan. Inakona. Basol nga ipabpabasol ni baketna, inakonan. Ngem apay a kasta? Nagbalin met a nasayaat nga asawa. Nagbalin a responsible nga ama. Basolna kadi nga agkurkurang ti masapsapulanna a para kadakuada? Ar-aramidenna met ti amin a kabaelanna tapno laeng maikkanna ida iti nasaliwanwan a panagbiag. Ngem kayatna a nadalus ti paggapuan dagiti agpaay kadakuada.
Ngem, wen, basolna ngata ti amin. Kinunana idi ken ni Pina: "Aklonennak ket pakawanek amin nga aklonem a nagkurangam, ken pagkurangamto pay; awatek amin a pagkapsutam. Taoka laeng a managbasol. Itedko kenka ti kangayedan a langit a kabaelak nga ipaay."
Siguro, saanna a natungpal dagiti karina. Isu a masapul a madusa?
Napasennaay a nangidisso iti selponna. Ngem isu la kadi aminen ti akimbasol iti sasaadenda? Mabalin man met ni baketna ti agremedio no kayatna. Isu laeng dayta ti kalkalikagumanna. Ti itutulong daytoy kenkuana. Ala, wen, adu ti trabaho daytoy iti balayda. Ti mangbantay ken mangilaba laengen kadagiti bado dagiti uppat nga annakda, manganen iti oras dayta. Ngem makatulong met ti panagsalimetmetda koma. Managpilidanto ket ngamin iti ipauneg.
Naun-unegen ti sennaayna. Impusotna ti bagina iti nalukneng a tugawna nga adda imana. Nagsabat dagiti napuskol a kidayna ket immalsem ti naamo a nabukel a rupana. Piniritna dagiti nalamuyot a barbasna. Masikoran iti saanna a pannakairemedio iti kuarta.
Makaammokayo metten, a, iti biagyo! inridisna idi agangay. Naisawangna ngata iti sakit ti nakemna ta napataliaw kenkuana dagiti sangapulo ket maysa a kadepartamentuanna a mayat ti panagtutungtongda. Maysa laeng kadakuada ti babai, ni Leny. Awan ni Jude ta napan nakimiting kadagiti opisial ti kooperatiba dagiti mangmangged mainaig kadagiti pautangda a kuarta. Isuna laeng siguro ti makaammo kadakuada iti napanan daytoy.
"Addan sa ket problemam, maestro?" kinuna ni Manong Pete a kalakayanda. Nadlaw ngata daytoy ti parikutna? Maestro ti awag daytoy kenkuana ta kinamannursuro ti inleppasna. Nangisuro iti maysa a pribado a pagadalan sakbay a nakastrek itoy a pagtrabahuanna a kas klerk.
"Okeyak lang, manong," kinunana. Pinilitna ti immisem. Pinagakkubna dagiti dakulapna sa pinagrinnisirisna.
Nasiputanna ti iseserrek ni Jude. Adda iggem daytoy a naiplastik a nabungon iti manila paper. Ammona lattan a ti koleksion ti kooperatiba dagiti empleado kadagiti pautangna. Saanda siguron a naikamakam iti banko.
"O, ania ti karkararagam, Apo Jun?" nasarangsang ti timek ni Jude. Saan a napan iti bukodna a lamisaan. Nagtarus ketdi iti lamisaan ni Jun ket inyasidegna ti rupana iti lapayagna. "Nakurangka pay iti pito gasut!" inyarasaasna.
Ad-addan a dimmagsen ti barukongna. "Ikarkararagak ti salun-at dagiti agpapautang iti five-six," kinunana nga impigsa. Pinilitna ti immisem. "Tapno ad-adu pay ti matulonganda."
Nagkatawa iti nalab-ay ni Jude. Nagturong daytoy iti tugawna. Indissona iti lamisaanna ti nakaplastik nga iggemna.
Minatmatan ni Jun daytoy. Naintek. Nabayag. Idi kuan, nagtapaya. Madamdama pay bassit, piritpiritenna manen dagiti agmaysa a pulgadan a barbasna, sa nagilad iti tugawna a nagpungananna dagiti dakulapna. Mataykamin iti bisin! Nagallangogan ti timek ni baketna iti panunotna.
Idi kuan, nagsammaked iti lamisaanna. Pinidutna ti pagiwarnak a naiparabaw. Nasulek iti paulo ti maysa a damag: "PH economy, going stronger". Impasayagna ti pagiwarnak. Ginaw-atna ti naka-hanger a Van Heusen a polona nga inregalo ti am-ammona a taga-Hawaii. Insuotna sa rimmuar iti kuarto. Inseniasna ken ni Richie ti iruruarna ken ti adda iti bolsana. Nagtung-ed daytoy.
Saan nga agdardaras ti pannagnana. Darumog a kunam no mapan pabitay. Pangginaden pay ketdi ket alisto a bilangen dagiti addangna babaen ti lanitok ti takon ti sapatosna a nasileng a lalat. Lanitok a kasla mangbambansor iti barukongna. Nagulimek ti sapatos idi addan iti elevator. Sa manen nariing iti panangpanurnorna iti atiddog a lobby nga inipit ti Credit & Collection ken Advertising Department.
Panagriknana, kasla kitkitaen dagiti empleado. Panagriknana, um-umsienda. Yik-ikkisda: Dusaenyo! Dusaenyo!
Nagsardeng manen ti lanitok apaman a nakaruar iti naglukat a sarming a ridaw ti pasdek ta sinabat ti nasalimuot a pul-oy nga inkayab dagiti mabilbilang ti bulongna nga eskarlatina a sinusuon ti akaba ken agarup dua-katao a sementado nga alad ti pasdek. Maiwaris dagiti naangrag ken magangon a sabong ti mula tunggal lailuen ti nasadut ken nakapsut nga angin.
Alas kuatron ngem kasla pay laeng tiempo ti panangukom iti pudotna. Kuminnit ti bara ket pataudenna a dagus ti ling-et a napigket uray kagapgapu iti de-aircon a pasdek. Uray dagiti bulong dagiti kayo iti sango ti pasdek, naglukot ken naglidaydan.
Napasanaltek. "Nagsinal-it daytoy a paniemponan," naidayamudomna. Makalawasen daytoy ita nga aldaw.
"Kasta no Semana," kuna dagiti am-ammona. "Lumamiisto no malpas ti ‘panagpenitensia’!"
Ngem Sabado manen, awan pay nagbalbaliwanna ti tiempona. Ken ti kasasaadda.
"Agpenitensiaka man met bareng nasaysayaatton ti biagtayo," kinuna ni baketna idi napalabas a Biernes. Agpasaplit? Nasken kadi pay? Saan kadi pay laeng a penitensia ti inaldaw a kurangna la ta iparintumengna ti aguutang gapu iti kaawanen a makanda?
Nagbang-es. Piniritna ti maikadua nga akinngato a butones ti polona. Winagwagna. Simmaray-ob iti angin— sangkabassit. Saan a naksayan ti nariknana a dagaang.
"Mainit, Sir!" kinuna ti guardia a timmakder manipud iti tugawna iti sango ti lamisaanna. Indissona ti labudoyen a pagiwarnak a nalabit, ipaypaypaynan manipud pay itay bigat. "Tatawag po ba ako ng taksi?"
Dandani bimtak ti paggaakna. Agpagbiit sa limned. Taksi? "Hindi na. Babalik pa ako. May sasaglitin lang ako sa SM," kinunana. Ngem kinaagpaysona, idiay Recto ti papananna.
"Sige, Sir. Ingat," kinuna ti guardia a nagsaludo pay.
Bangbangir ti isemna a rimmuar iti malinongan ti pasdek. Kimminnit a dagus ti darang ti init iti kudilna. Ngem intarengtengnan ti nagna. Immampir iti sementado nga alad tapno malinongan.
Sir! Kimmurikor iti lapayagna ti awag ti guardia kenkuana. Wen, a, awaganda iti kasta. Daydayawenda. Agyan ngarud iti opisina a nalamiis. Napintas ti badona. Nasileng ti sapatosna. Mararaem a kitaen. Adda bukodna a lamisaan. Adda bukodna a kompiuter. Addaan iti TV. Nakaanta ti coffeemaker iti abayna. Adda pay bassit a refrigerator. Adda toaster. Adda pay rice cooker. Bagas? Di pay nakatakatan ti maysa kadagiti dua a sako nga impaw-it ti maysa kadagiti gayyemna a matultulonganna. Mabalinna met ti maturog iti opisina. Adda met shower. Uray makalawas a di agaw-awid. Ken kangrunaanna, no namin-anon a napadayawan a model employee. Saan ketdin a rumbeng nga awaganda iti sir?
Nginirsianna ti bukodna a bagi. No ammo laeng ti guardia a nanumnumo pay ngem bao!
Kinautna ti bolsa ti polona. Intaudna ti kuarta nga adda dita. Limapulo a doliar. Kuarta ni Richie; inyawat daytoy itay di pay timmawag ni baketna. Isu ti mapanna ipasupli tapno makaawid. Dina koma kayat, ta kasla ketdin agpalpalama iti kaopisinaanna a nababbaba pay ti posisionna ngem isuna. Ngem awan ti maaramidanna. Dina maaramid ti kabaelan ni Richie nga aramiden.
Imbolsana met laeng ti kuarta. Insublatna a kinaut ti bolsa ti pantalonna nga slacks. Adda ti petaka a bassit a pagik-ikkanna iti sensilio. Uray dina bilangen, ammonan ti bilang ti nagyanna. Naminmanon a binilangna manipud pay idi Lunes nga iseserrekna iti opisina a kasla ketdin madanagan la unay a maksayan? Wenno mangnamnama a manayonan? Naminsangapulo a daras san. Isu a saan nga agbiddut: Forty-five twenty five. Daytoy kadi ti balor ti dusa dagiti narukop a tattao?
Saan pay a naksayan ti nagyan ti petakana. Daydi balonna a tallo bukel a tilapia, kaib-ibusna itay. Inin-inutna a sinsinda. Asino koma ti makaammo nga isu lattan ti sinsindana aglalo iti guardia? Naimbag la ketdin ta adda ti opisinana a pagyananna a mangan.
Sininga manen ti sadut nga angin dagiti eskarlatina. Naitayab dagiti naangrag a sabong ket naiburandis iti dalanna, ken iti ulona.
Napataliaw idi makaasideg iti pinuon ti arbor a nakikinnawiwit iti dakkel a pinuon ti kalunatsi iti nagsulian ti solar ti pasdek ti kompania a pagtrabahuanna. Saan a timmangad tapno kitaenna dagiti bunga daytoy a kayo a kankanenda idi ubbingda. Nagintek ketdi dagiti matana iti innem a katao a nakaragragsak a mangmangan iti sirok ti kayo. Tallo a nataengan, dua a babbai ken maysa a lalaki; ken tallo nga ubbing, babbai dagiti dua a daddadakkel, lalaki ti kabassitan. Naiwakrat iti napigis a selopin a nayaplag iti sementado a dalan ti kankanenda nga ittip ken pansit. Nakaim-imas ti pannanganda. Agiinnagawda. Uray la agtimtimburog ti pingping ti nataengan a lalaki iti kadadakkel ti sakmolna. Nakapamitlon a nangisakmol, namnaminsan pay kadagiti ubbing nga agtawen ngata iti sangapulo ken siam. Ti kabassitan kadagiti ubbing, adda iggemna a naiselopin a lugaw ngata. Isu ti nutnutnotenna. Iraprapinna ti agdayyeng sa pasaray kumalay-at iti arbor.
"Lyndon!" kinunana. Immasideg ta ti buridekna ti panagkitana iti ubing.
"Hala, si Kulit, ‘Nay, umaakyat sa puno!" inlaaw met ti maysa kadagiti dua a babbai nga ubbing a timmaliaw.
"Anak mo!" imbugkaw ti nataengan a lalaki iti maysa kadagiti dua a babbaket.
Impelpel nga immuna ti napagunian ti kammetna. Kasla nanartarus daytoy iti karabukobna. "Hoy! Put’nang ina mo ka! Pag nahulog ka dyan, papatayin pa kita, e!" imbir-itna.
"Kumain ka na’t lumaki ka agad at nang ipaaasawa kita sa Koreano nang di na tayo mangalakal!" imbagi met ti maysa.
Saan a dimngeg ti ubing ket kinamat ti maysa kadagiti nataengan.
"’Nak ng… Matigas ang ulo mo, ha! Pipilayan na kita nakita mo!"
Nagturong ti ubing iti ‘yan ni Jun ket dandani isu ti napuntaan iti sinelas nga imbato ti babai.
Minulagatanna ti babai. Kasla natiknolan daytoy. Pinerrengna met ti lalaki.
"Sori, bossing. Ito kasing mga gago na ito, e! Ina n’yo ayusin nyo ang buhay nyo kung ayaw nyong hiwalayan ko kayo! Lumalamon kayo, ang gugulo n’yo! Nawawala ang grasya ng pagkain sa ginagawa n’yo, nanginangina n’yo!"
Kasla naungtan nga ubing dagiti dua a babbaket, pinagtulonganda a kinamat ti ubing ngem immaweren nga immadayo.
Napipia pay dagitoy, nakuna ni Jun iti panunotna. Kasla awan parikutda. Simple lang ti biag kadakuada.
Komusta ngata met ti pamiliana itan? Nanganda ngatan? Nangal-alaandan iti igatangda iti lutuenda?
Idi Lunes nga iseserrekna iti opisina, nakurang a dua gasut laengen ti kuarta ni baketna. Naimbag ketdi ta adda pay sangkabassit a natda iti ginatangna a sangakaban a bagas makabulanen ti napalabas.
Ngem idi kalman, nagteks ni baketna. Napan kano gimmatang iti agas ti inaunaanna nga agtawen iti sangapulo ket maysa. Maintenance. Adda sakit ti puso daytoy ket adu ti tomtomarenna— malaksid pay iti pannakatsek-apna iti kada tallo a lawas agingga iti agtawen iti duapulo ket maysa. Narigat met ngarud a libtawan ta mangrugi man no kuan. Sa pay la aggurigor ti buridekna a pinanawanna.
Nakarikna iti asi iti pamiliana. Ngem ania ngarud ti maaramidanna? Pudno a nangatngato met bassit ngem iti minimum ti sueldona. Ngem mano met laengen ti papananna? Bayad ti koriente ken danum, upa ti balay, tuition fee dagiti tallo nga annakna, agas, bagas, pagpletena a sumrek iti trabaho. Awan natdan. Adu ti kurangna. Ket dagiti guardia ken ti dianitordan sa laengen ti saanna a mautangan. Nasumokna payen ti immutang iti five-six. Ken iti kooperatiba dagiti empleado. Tinengngelda ti ATM card-na. Isu ti inyarasaas ni Jude itay a nakurang iti pito gasut ti sueldona a pagbayadna iti inutangna. Ania ngarud manen ti yawidna a kuarta?
Nagpatulong kadagiti kabagianna idiay Spain: kada manangna, adingna ken ni antina. Mangmangtedda met ket napalalo a yamanna. Ngem dina la ammo no ania ti sasawenda. Isu a mabain la unay. Ta kasano ngamin a patienda a bassit ti sueldona ket mangopisina ken bukodna pay ti orasna?
"Agiinnanustayo. Uray ditoy, narigat met ti panagbiag," dida pay met nakuna kenkuana. Sa saanda ngata met a panunoten ti kasta, am-ammona ida. Ngem kasta kano ti kunkuna dagiti dadduma nga adda kakabagianna idiay Hawaii.
Irengrengreng ni baketna a mapan idiay Spain. Ngem sipud pay idi ubing, saannan a kayat ti mapan iti sabali a daga. Anianto la ketdi ngarud itan ta addan panunotna? Nakaad-adu ti ganggannaet a kayatna ti agyan ditoy, mapan ketdin iti ganggannaet?
"Ala man no mapakannaka dayta prinsipiom!" insidir ni baketna iti naminsan. Dina lattan dinengdengngeg.
Ngem no koma la ngamin masursuroda ti aginut. Ti agsida iti nateng. Nakaad-adu a mulana. Pati, rooftop ti up-upaanda a balay, nagmulaanna iti nateng. Tarong, sili nga aruy-oy, okra, paria, parda, tabungaw, petsay, mustasa… Adu pay ti agbungbunga a marunggay. Dina magabgabenan a sidaen ti kaaduna. Ipadpadawatna.
Kasano ket saan a nairuam ni baketna nga agsida iti nateng ta taga-Bikol met. Balatong— ken rangaw ti balinghoy a dina met sidsidaen— ti kayatna.
Immalisto ti pannagnana iti pannakalagipna iti pamiliana. Masapul a makadanon iti Recto sakbay nga agalas singko tapno maipasukatna ti kuarta. Iti panagal-alistona, nadanggolna ti plakard nga iggem ti maysa kadagiti tallo nga agtutubo a masabatna. Naitikleb. Naipandag met iti bukotna ti plakard a naibbatan ti agtutubo.
"Hampasin! Hampasin!" adda nangipukkaw kadagiti drayber ti padyak wenno bisikleta nga agur-uray iti pasahero. Nagkakatawa dagiti nakangngeg.
Bimmangon. Innalana ti naipabaklay kenkuana a plakard ket intedna iti agtutubo a naparusisi met ken tumaktakderen. Nagdardaras ketdi daytoy a kimmamakam kadagiti kakaduana. Insurotna ti panagkitana kadagitoy.
"Saan ba papunta ang mga ‘yon?" dinamagna iti sabali a drayber.
"Saan pa? E, di sa Labor!" awan as-asin a kinuna ti drayber.
"Magra-rally? Bukas pa ang May one, a."
"Sa bingi ang kinakalampag, e. Maigi na’ng maagap," kinuna manen ti lalaki sa kinalbitna ti padana a drayber. "Wala rin lang pasahero, sama na lang tayo sa labor. Baka sakaling may meryenda pa."
"Tara!" inyanamong ti maysa ket sinaltaannan ti bisikletana nga addaan iti sidecar. Pinaawernan daytoy. Simmaruno met ti nagawis.
Asino ngamin ti mayat nga agplete iti duapulo a pisos iti nakaas-asideg a papanan? dandani la kunana. Iti rigat ti panagbiag, dagiti laeng babaknang ti makaitured.
Ket kasla makitkitana dagiti nakasurat iti plakard dagiti agprotprotesta:
"P125 ACROSS THE BOARD
INCREASE PARA KAY PINOY!"
"PNOY, TUPARIN MO
MGA PANGAKO MO"
"Baliw ang mga ito," pagam-ammuan ta kinuna ti maysa a lalaki a nakatakder iti linong. Agtawen ngata iti 30. Nakatallikud daytoy iti naipatugaw iti bato a bassit a DVD player a mabalin a pagbuyaan iti telebision. "Di na lang kumayod nang husto. Hindi kasi nanonood ng TV, e. Sa America nga andaming nawawalan ng trabaho, dito pa kaya? Di ba, boss?"
Nagngirsi ni Jun. Sapay koma ta agballigikayo, naitanamitimna ketdi. Mayat met iti ilablaban dagitoy nga ingangato ti sueldo dagiti mangmangged. Siguro, no maaprobaran ti gatad a dawdawatenda, umanayen a para iti pamiliana ti sueldona.
Tinallikudannan ti drayber. Mapan ketdin. Amangan no ania pay ti mapagteng kadagiti annakna. Wenno saan, amangan no ilako ni baketna ti kararuana. Nagmaga ti karabukobna iti dayta a napanunotna.
Saanna la ketdi a mapakawan ti bagina no kaskasano.
Inunorna ti abaga ti kalsada nga adda linongna ta napalalo ti pudotna iti panagriknana. Sinabet ti maysa nga ubing a lalaki idi makadanon iti asideg ti krosing. Kinalbit ti ubing ti sikona.
"Pengeng lima…" intanggaya ti ubing ti dakulapna.
Minatmatanna ti ubing. Agmilmilmil iti ngirngirna. Ken kudkod a kudkod. Adda iggemna a pinusotna a selopin.
"Humingi ka sa mga magulang mo!" kinunana. Makasuron. Agpadata laeng nga agpalpalama, limteng iti panunotna.
"Wala akong magulang. Siya lang ang kasama ko," kinuna ti ubing. Intudona ti maysa a baket a nakatugaw a nakasanggir iti kayo a nai-plant box, a segun iti langana, agtawen ngata ti pitopulo. Ngem naub-ubing siguro. Adda met iggem daytoy a napusot a selopin a pasaray isulluop daytoy iti agongna.
"Masama ‘yang ginagawa mo, ‘nay!" kinunana iti baket. "Kaya masyadong matanda ang itsura n’yo."
Immingar ti baket; timmakder. "Laglagipem daytoy. Naggapuka iti tapok, agsublikanto met laeng iti tapok!"
Makaammoka iti biagmo, indayamudonna ket intuloynan ti nagna. Kastoy la kadin ti pasetna, awan la ti dina pakailawlaw-anan?
"’Damot!" impakamakam met ti ubing.
Bumallasiw koma iti nagsapalan tapno mapan aglugan ngem nakaad-adu ti polis, ken enforcer ti MMDA ken MTPB nga agkamat kadagiti lugan nga aglabsing iti linteg-trapiko. Pumirpirak dagiti unipormeda a kiaw iti darang ti nababan ngem napudot pay laeng nga init. Bimmallasiw iti kalsada iti kanigid nga agturong iti National Press Club amangan no nakurang ti ‘natgedan’ dagiti polis ket tiliwenda met ket kasuanda iti jaywalking. Kasla adda ima a mangguguyod kenkuana; nagna a nagpaamianan. Adda pay ngata dagiti agbalbalay iti igid ti kalsada? Wenno nagmulagaten ti NPC ket inaksionannan dagitoy?
Adayo pay, masirsirpatnan ti maysa a pareha a nagyaplag iti sako iti kalsada. Agin-innarakupda. Awan ti bibiangda kadagiti aglabas a pasaray matiritir ken maibati ti ulona. Nadlawna, immadu dagiti nagpaing iti daytoy bassit, nabuyok a langit. Nalamiis ngamin ta malinongan dagiti dadakkel a kayo a naimula iti nalawa a lakon a pagpangpang-oran dagiti didiosen iti bola. Kaaduanna ti babbai. Adda dagiti agtutukkuong, agkakatawada a kasla awan ti parikutda. Adda met dagiti aglutluto a lata ti gatas ti pannakakalderoda. Adda met dagiti agil-ilad iti nakalinong a karkariton. Naggasatkayon ta dikay agparparikut, naitanamitimna.
Idi makaasideg, inasitgan ti dua a babbaket nga agtawen ngata iti nasuroken a walopulo. Nalasinna a dagus dagitoy. Agggianda idi iti sirok ti underpass. Nasusungegda ngatan iti guardia sadiay a kanayon a mangbugbugtak kadakuada. Naasian kadagitoy iti naminsan ket kinasaritana ti guardia. Inikkanna pay ida iti kanenda. Manipud idi, saandan a maliwayan a dawatan. Isu a manmanon a magna iti underpass. Bumallasiw lattan iti kalsada nupay nakadaddadakkel dagiti nakasurat iti karatula a "HUWAG TUMAWID, NAKAMAMATAY!" Ngem nakaad-aduda nga agsalsalungasing.
"Ser," intanggaya a dagus ti maysa ti imana. Nagngiit ket nagparang dagiti aglamlamlam a gigisna.
Awan iti nakemna a nangkaut iti bassit a petakana. Inruarna ti lima a pisos. Intedna iti baket a kasta unay a rungiitna a nangawat. Nakita ti sabali pay a nataengan. Immasideg ket tinulad dagiti dadduma pay.
"Sigen, ser," kinuna ti maysa, "ta ikararagandaka!"
Dagiti babbai ti Jerusalem, nagliteng iti nakemna.
Inagawaannan ti timmaray tapno bumallasiw iti kalsada. Dina nasiputan ti sumungad a dyip a naggapu iti Divisoria. Naitikleb. Maikadua daytan! Kasla mabriat ti lapayagna iti pigsa ti bosina a nangappayaw kenkuana. Nagsardeng ti dyip.
"Katatapos ko lang magpenitensiya, magkakaroon na uli ako ng kasalanan nang dahil sa ‘yo, ‘namo!" imbugkaw ti drayber a nangiruar iti ulona iti dyip sa timmaliaw kenkuana.
Bimmangon. Dinto pay la ngamin limmugan iti sango ti City Hall.
Nagtakder iti sango ti pasdek ti opisina ti Pag-ibig. Pimmara iti lugan. Dua nga ubbing a kinesset ti init ti kudilda ken nakaiggem iti saggaysada a lata a nabarabadan iti lastiko ken selopin ti dimsaag. Limmugan. Apagtugawna, sinaruno ti maysa a lalaki nga agtawen ngata iti duapulo. Pinandana a pinadalanan dagiti sapatosda a pasahero iti nakamurmureng a rigis. Kalpasanna, intaya ti agtutubo dagiti imana. Maysa nga estudiante ngata ti nangyawat iti sensilio. Nagbitin ti agtutubo iti estribo. Iti panagmenor ti lugan, timmapuak daytoy a di pay nagyaman iti estudiante.
"Napia pay daydiay ta alisto a mapnek, umdasen kenkuana ti adda," kinuna ti maysa nga agtutubo a babai a nakauniporme.
Napiada pay ta uray dida agtrabaho ket agbiagda, inyatur ti isipna. Saan a kas kenkuana nga imulmulana aminen a tumeng kada sikona, nakurang pay laeng ti masapulanna. Kunana idi baro pay, bay-am a ti parikut ti agparikut kenka. Naammuanna: Kirogen gayam ti kinaawan a maisaang dayta a pammati.
Nagdisaag iti Recto. Kinarawana ti bolsa ti polona. Pinennekna no adda pay laeng ti doliar. Adda. Nagtarus iti Western Union iti bakrang ti Odeon Building. Nakaat-atiddog ti pila dagiti agtaytaya iti lotto iti abay daytoy. Impakitana ti doliar iti guardia. Pinastrek daytoy. Napayaman ta awan tao. Inyawatna iti kahera ti doliar. Pinitik a dagus daytoy ti pingir ti kuarta. Agwingwingiwing a nangisubli iti kuarta.
"Peke?" sinaludsodna.
"Pirpir," insungbat ti kahera. "Narigat nga ipasukat dayta. Saanda a kayat nga awaten."
Nagbang-es a rimmuar. Nagrasaw. "Kuarta met, apay a diyo kayat?"
Uray la a minulagatan ti guardia.
"No diyo kayat, di saan!" inridis ti panunotna.
Simrek iti pasdek. Nakakita iti pawnshop nga agsuksukat iti kuarta ti sabali a pagilian. Impakitana ti doliar. Binidingbiding ti kahero. No namin-ano a nagpuligos. No namin-ano nga insirayna.
"Magkano ang palitan, p’re?" sinaludsodna.
"Kuwarenta," kinuna ti kahero. "Pero hindi puwede ‘to."
"Bakit?" naipigsana ti bosesna. Makasuronen. Pangalaanna ngarud iti yawidna a kuarta no dina maipasukat? Ket kasla makitkitana dagiti uppat nga annakda a saan payen a makaay-ayam gapu iti bisinda.
"May tatak, o," indugsol ti lalaki ti imana iti nagtimbukel a naimarka iti doliar. Pinampagna ti naipigket a papel iti sarming a tawa ti pawnshop. Pakaaammo. Obrana pay a basbasaen idinto a matayen dagiti annakna?
Siniggawatna ti kuarta nga inyusong ti kahero iti nagtimbukel a siwang ti sarming.
"Ayos ka lang, sir?" dinamag ti guardia a nakatakder iti sango ti pawnshop.
"Ania ti panagkunam?" immulagatna.
Nakigtot ti guardia.
Agtantanabutob a pimmanaw. Nagturong iti sabali pay a money changer. Saanen nga inawat ti kahero ti kuarta.
"Old series ‘yan, sir. Saka luma, kaya ayaw palitan," kinuna ti kahero nga agwingwingiwing.
Madi man ti panagkitana iti ngirsi daytoy.
Agilunlunod a rimmuar iti pasdek. Intugawna iti agdan iti igid ti kalsada. Awanen ti pakaidumaanna iti lakay a mangbambantay iti maysa a lata ti sardinas iti asidegna malaksid iti badona. Kasla nauyosen kenkuana ti sangkabassit a dayawna. Sangkataliaw dagiti aglabas. Ania koma ti bibiangda?
Pangalaanna ngarud iti kuarta ita? Agtakaw?
Kasla naugodan iti pigsa a limmugan. Inton agdissaag, sixteen twenty-five laengen ti kuartana.
Ni laengen Richie ti nadanonna iti opisina. Intedna ti doliar.
"Sabi ko na. Hindi ko rin naipalit ‘yan dati, e! ‘Dami kong pinuntahan," kinuna ni Richie.
Simleng ti panagkitana. Bagas ta… ‘ninanattoyen a Bisaya! Apay a dina imbaga a dagus? Pinagbambannogna laeng.
"Mauna na’ko sa iyo, Bay," kinuna ni Richie ket timmallikuden.
"Nasaysayaat pay, amangan no mapapatayka!" inngernger ti unegna.
Napan iti lamisaanna. Ngem timmakder sakbay a nagdisso ti patongna iti tugawna iti nakitana iti lamisaan ni Jude. Ti iggem daytoy itay a naiselopin!
Daytoyen ti mangilansa kenkuana!
Immanges iti nauneg. Inummongna dagiti dadaan a pagiwarnak. Imbuntonna iti asideg ti ridaw. Inurnosna ti bagina. Imbaklayna ti bagna. Dinagasna ti naiselopin. Impisokna iti bag sa rimmuar. Sinapulna ti dianitor.
"Pakidalusmo ‘diay kuarto. Ibellengmon dagiti pagiwarnak. Laglagipem nga irikep sakbay a pumanawka, amangan no adda mapukaw," kinunana. Kinautna ti petakana ket inruarna ti nabati a sensilio. "Pagsigariliom. Pasensiaamon, dayta lat’ natda a kuartak," intapikna. Sa kunana iti panunotna: "Pasensiakan, ngem makaammokan iti bagim!"
Binukitkitanna ti selopin idi addan iti dyip. Puro nakatapaya ti nagyanna. Nangiruar iti maysa. Inyawatna iti drayber idi asidegen iti Doroteo Jose a paglugananna nga agawid idiay San Jose del Monte, Bulacan.
"Barya lang," inkusilap ti drayber.
"Awan," kinunana.
"Pambihira, otso pesos ang bayad, five hundred ang iaabot? Mabuti pa bumaba ka na, ‘Ma, baka hindi ako makapangilala."
Nadlawna ti suron ti drayber.
Napaanges iti nauneg. Ti biag a talaga. Itay, sensilio laeng ti kuartana a kasla dina kasapulan. Ita ta adda nabukel, isu ti pannakasapulna.
Dimsaag. Bimmallasiw iti kalsada. Nagturong iti aglaklako iti kamotig a nagpuesto iti nagbaetan ti aglaklako iti pinirata a pelikula ken agar-aramid iti peke nga ID, birth certificate, diploma, ken amin a mabalinda a tuladen. Masapul a gumatang iti kamotig ta adda madagdagus nga ilingtana apaman a makasangpet idiay balayda. Napia la a pamedped dagiti annakna.
Agpilpilin iti pakilona a kamotig idi adda mangkalbit kenkuana. Maysa a balasitang. Agtawen ngata iti sangapulo ket uppat agingga iti sangapulo ket lima. Napudaw. Napintas. Madlaw ti sangkabassit a kolorete iti rupana. Nakapantalon, nakaabaday iti bag ken nakaiggem iti selpon ken bassit a botelia nga ay-ayamen dagiti imana ti kalubna.
"M-manong…" kinuna ti balasitang. "Puwedeng humingi ng beinte? Pamasahe lang."
"Saan ka ba umuuwi?" kinunana. Pinerrengna ti babai.
"Silang…" Nakipinnerreng met ti babai.
Cavite? Ania ti ar-aramiden daytoy a taga-Cavite ditoy Sta. Cruz?
Ngem ania met ti kaaddana iti Sta. Cruz idinto a taga-Ilokos?
"Awan kuartak," kinunana.
Dimmenden ti balasitang kenkuana. "Sige na, manong," inyarasaas daytoy. "Kahit sasama ako sa ‘yo." Iniggaman ti babai ti imana ket naibbatan daytoy ti botelia. Nagdisso iti sakana. Naibelleng ti nagyan daytoy.
Bangbanglo, nakunana iti panunotna. Naunaan ti babai a nangpidut iti bangbanglo.
"Ania ti naganmo?" kinunana.
"Dalen."
"Patulan mo na kasi!" inggarakgak ti aglaklako iti pinirata a DVD.
"Asinoka a mangibaga iti kasta?" kinuna met ti agpekpeke iti ID. "Agpakawanka koma ketdi kenkuana. Amangan no isu ti agtiltiliw kadagiti pirata!"
Timmallikuden. Nasnasken dagiti annakna.
Ngem dina nagawidan ti timmaliaw. Sumurot a saan ti balasitang kenkuana. Agpakpakaasi ti rupana.
Naglayon iti terminal ti bus. Limmugan iti nakapila.
Madlawnan ti kapsutna idi makadanon iti balayda. Alas saisen. Alisto ti naglugananna ta saan a trapik. Ngem apay a nakaul-ulimek ti balayda? Nakarikna iti danag.
Nagtoktok iti ruangan.
Masadsadut ti danapeg nga aggapu iti uneg. Ni baketna ti rimmuar iti ridaw. Aglingling-et ken nalikba ti badona a puraw.
"Aniat’ kinuayon?" kinunana.
Saan a simmungbat ti baketna. Inlukat daytoy ti ruangan.
"Apay a kasta ti langam?" inulitna. Madanagan. Addan bumangbangon nga inap iti barukongna. "Dagiti ubbing?"
"Mangmanganda."
"Nangalaam iti linutom?" nagtilmon. Agling-eten iti napigket.
"Inlakokon ti kararuak!" immisuot ti asawana.
"Diosko!" naisawangna. Alisto ti panangsunson ti dara iti rupana. Nagmaga ti karabukobna. Immalisto ti banugbog ti barukongna. Nagdanum dagiti susuopna. Agtigtigerger a napatugaw iti tugaw nga inawit ti barandilias ti beranda.
"Napanak immutang iti sangaapuyan ken ni manong dita bangir," kinuna ni baketna. Naimut ti isem daytoy. Ti agnaed iti kasinnango ti balayda ti kunkuna daytoy a manong. Padana nga Ilokano.
Napaanges iti nalukay. "Dinak man, ang-angawen iti kasta…" kinunana. "Apay ngarud a kasta ti langam?"
"Aglablabaak idiay banio," kinuna ni baketna; immanges a sikakapsut.
"Ania ti sidaen dagiti ubbing?"
"Tarong. Bimmurasak kadagiti mulam dita rooftop."
Sireregta a simrek iti kadaklan. Mayat ti pangan dagiti annakna. Siguro, gapu iti bisbisinda.
"Papa!" naggigiddan dagiti ubbing a nagkuna idi makitada. Maysa-maysa nagmano kenkuana. Binisong pay ni Lyndon.
"Ala, mangankayon. Nasustansia dayta sidayo. Inton bigat, aglutoakto iti naimas," kinunana.
"Yehey!" inriaw dagiti annakna. Ket intuloydan ti nangan.
Mapespes manen ti riknana. Uray ania ita, aramidenna. Dina la ketdi itulok nga agbanagda a kas kadagiti adda iti kalkalsada.
Inruarna ti naiselopin a kuarta ket inyawatna ken ni baketna.
Binukitkitan ni baketna ti selopin. Uray la a dimmakkel dagiti mata daytoy.
Nagturong iti kuartoda nga agassawa. Simmurot ni baketna.
"Nangalaam iti daytoy?"
"Tinakawko," nagtilmon iti dakkel tapno di agbanarbar ti timekna.
"Maituredmon a pakanen dagiti annakmo iti tinaktakaw?"
"Dika agdanag, saanakto a maisagmak! Addan sabali a pabasolenda."
"Ania ti mapaspasmak kenkan? Saanka a kasta! Pangngaasim, isublim. No dimo kayat, patiliwka!"
Naarakupna ti asawana. Naglibas aminen a panagituredna. Nagsangit. Nagbaningrot. Kasapulan kadi a mapasamak daytoy? nakunana iti isipna.
"Mangankan?" kinuna ni baketna idi agsublin ti riknana.
"Nabannogak, kayatko ti aginana. Kayatko ti maturog…" insungbatna.
Impaidda ni baketna ti sangadangan ti puskolna a daan a kutson a pagid-idaanda nga agassawa. Impusotna ti bagina.
"Timmawag ni manang itay. Adda kano impaw-itna. Inkanto alaen," kinuna ni baketna.
Ngem kasla awan nangngegna. Inkidemna ketdi. Inton bigat, aldaw dagiti mangmangged. Aldaw ti panagungar. Aldaw ti sabali manen a pannakilaban. Ken rugi ti sabali manen nga atiddog a panagayuno.—O

Merry Christmas, Papa!

"WAG kayong maingay!" inyanawa ni Boyet kadagiti tallo nga addina nga agkikinnamat iti porch ti bunggalomi. Dita nga agaayamda no addaak ta diak kayat nga agkakainaranda. Alisto ngamin ida a kapten ti sakit. Addaak met iti ungtona ti daya a mangilepleppas iti reportko iti opisina iti import-export.
Insardengko ti ob-obraek. Minatmatak ni Boyet. Ur-urayek ti nabayagen a tagtagiurayek nga isawangna ngem diak nauray. Immalikeskes ketdi. Nagsardeng met dagiti addina a babbai. Nagtugawda iti barandilias ti porch. Kimpet ni Anne, a nagsiam itay napan a Setiembre, iti grills idinto nga ipakpakuyakoy ni Carmi, a nagpito itay Nobiembre, dagiti sakana. Intuloy met ni Gabby ti nagsirkosirko. Naguppat laeng itoy a bulan ngem nakakutkuti. Saan met a patpatien daytoy ti kakada. Naimbag ta saan a sagiden ni Boyet.
Sangapulo ket maysanan ni Boyet. Addan iti maikalima ngem pinagsardengmi pay laeng nga agbasa ta isu ti imbalakad ti doktorna. Adda sakitna iti puso ket masapul nga aginana. Alisto a baonen. Nasapa a sinursuruan ti inana kadagiti trabaho iti balay. Ammonan ti mangisaang ken agabraw.
"Naimas ti lutom ita," pasaray kunak idi ken ni baketko, ni Tere. Gayam, luto ni Boyet.
Siak laeng ti agsidsida iti puro a nateng iti balay. Napili iti kanen dagiti annakko. Nangruna la unayen ken ni Boyet.
"Nasayaat ta nasursuruanyo ni Boyet nga agpili iti nasayaat a sida," insintirko ken ni baket iti naminsan ta isagsaganak pay laeng ti mapan mangmarunggay, rugianna metten ti agsangit.
Pinalubosak ida a mapan agyan idiay Bikol iti makatawen ta dandani agserra ti trabahok idi. Sadiayen ti nagkinderan ni Boyet.
"Ibagam, a, kada papa ta isuda ti nang-spoiled," imbalesna met. Bikolana ni baket. Ngem nakail-Ilokano a makisarita. Uray pay tebbagna ket Ilokano. Idi ngamin pilpilitendak da ama— kasta ti awagmi iti dakkelmi a lalaki— nga ikasarkon, inyawidko idiay Ilocos Norte. Adda ni Boyet idin. "Agawidka lattan no dimo maanusam ti agbiag dita," kinunkunak. Ngem innem met la a bulanen ti napalabas, saan met laengen nga agsubli iti Manila. Isu a nagawidak. Dagiti barkadak ti immuna a sinangok. Inum dayta nga estaltope. Idi umaldawen, umay metten iti ‘yanmi ni Tere. Numero uno a diak kayat dayta. Uray pay bulbulluennakto no agawidak basta saannak a suksukonen. Ngem nakigtotak idi agsao. "Umayka pay la mangan tapno dika agulser," kinunana ketdin! Diretso nga Ilokano. Apagisaona, timmallikuden.
Dinamagko iti kasinsinko iti ina, a maysa kadagiti kasangsangok, no asino ti nangsursuro ken ni baket. Ni kano Ina Baket Itang a nanang ni amang!
"Ket no dina ammo ti ag-Tagalog daydiay, kasano nga agkinnaawatanda?" kinunak.
"Dayta ti diak mailawlawag. Inkanto man ket kasarita ni inam a baket amangan ket no ammona ti ag-Bikol," imbales met ti simmangkamaysa a pal-eng.
"Adda ket laingenna?" imbagi met ti ulitegmi a kasadaranmi.
"Nagaget met, ania pay la ti dimo pangayatan," kinuna ni amang idi mangmangankamin. "Panunotem, a, dagiti annakmo. Kayatmo a sapsapulendakanto?"
Dayta man. Kasla napapispisanak. Kas met la saan a babairon ni ama no agsasao.
Ngem inkasarko ni Tere. Idiay lugarmi. Saan nga idiay Bikol. Ipapilit ti katugangak a babai a sadiay ngem diak rimmukna. No agduma ti ugali ti agkasar, lalaki ti mapaturay, kasta ti kunak. Ngem iti panunotko, kukuentaekon no mano ti maipleteda. Bikol-Manila.Manila-Ilocos. Kastanto manen no agawidda. Ania ket a kaadu a gastuekon.
Idi kuan, timmawag ti katugangak a lalaki. "Ta-wan mo kami ni mama mo ning pamasahi."
Ania ngarud, inikkak ida iti dua ribu a pisos. Duada laeng gayam. Ngem idi addadan. Dios por santo ta awanen ti itiitan iti van a naglugananda. Ania ket a sidsiddaawdan kadagiti hybrid a mais a mula dagiti kakaarrubami.
Idi agawidda, diak manen inikkan ida iti kuarta. Ngem nasayaat met latta ti panagpakadada. Gayam, inikkan ni Tere ida iti sangapulo ket lima a ribu a pisos. Bilin kano ti amang. No agririak kano ket bayadanna. Isu met ngamin ti mangayat nga ikasarko ni Tere. Naglatakak ketdi iti lugarda. Adda kano mabalbalinmi ken patpatiendak. Dua a baka, maysa a nuang, ken pito a baboy nga inyan-anus sa ti akintaraken a pinakpakan bareng aganak pay iti laksid ti kinabaketdan ti naparti. Asino ti di masdaaw?Ngem diak ammo ta pinampandagak dayta a pasamak bayat ti panaglabas ti aldaw. Kinse mil? Di pay nagadun no igatangmo amin iti asin? Ngem ngimmato met ti panagraem dagiti partes ni baket kaniak. Patpatulodandak pay iti rasa ken pasayan a paggugustok. Pasaray pay angawek ida no umayda sumarungkar. No kasta a sumrekakon iti trabahok iti bigat, kunak kadakuada: "O, ‘Pa, ‘Ma, malaog na ako. Baka diri ko na sina maabotan igdi." Baka diak idan masangpetan ti kayatko a sawen. Diak ammo no maawatanna wenno saan ta agkatawa latta met.
Ita, umayda manen agbakasion ditoy balay. Sumangpetdanto inton bigat. Pagsayaatanna ti kauumayda ta uray agkikidemda, saanda a mayaw-awan. Ala ket nagadayo ti Bikol iti ayanmi ita a San Jose del Monte, Bulacan! Saanda a masapul ti mangsukon kadakuada. Pagdaksanna met, beinte uno pay laeng ti mabilang ngem aginggada man malpas ti Baro a Tawenen. Isu ti pakakumikoman da baket. Agdaldalusda iti kaanakanna a babai nga agtawen iti sangapulo ket innem. Dayta ti gapuna nga addaak iti porch a saan ketdi nga iti salas a dati a pagob-obraak.
Binugtak ni baket dagiti ubbingmi a nakaringringgor manen. Kabusorko ngamin ti naringgor ken sarita a sarita no kasta a sanguek ti kompiuterko. Diak maala ti kapanunotak.
Immasideg ni baket kaniak. "Apay a kasta ti langam?" kinunana. "Nangato kad’ pay laeng ti gurigormo?" Nagkumkumbulsionak ngamin idi kalman ken idi rabii. Tallo a rutap, dua a pantalon ken dua nga ules, kasla matinnag pay laeng ni baket a nangpandag kaniak. Kasla kasta la ngamin a maep-ep ti lamminko. Inayabanna ni Boyet a mangtulong kenkuana ngem pinengdak. Isarsarakna ‘ta maakaran.
"Diak makapagpanunot," kinunak. "Kabaelakon ti sumrek."
"Dimo koma ibusbusor ‘ta bagim," kinuna ni baket. "Dakam met laeng kadagiti annakmo ti kakaasi." Napanen iti kaanakanna nga agidaldalimanek iti uneg.
Kinapudnona, saan a ti ob-obraek ti ‘yan ti panunotko. Adda naawatko a text message ni Linda itay. Kayatna nga agkitakami iti SM Makati. Ammok a kayatna manen nga ipakita ti ‘anakna.’ Anakta, kunana. In-inauna ngem ni Gabby iti nasurok a makatawen.
Nagkitakami ken Linda idi mapanak aggatang kadagiti masapsapul ni baket nga aganak. Ni Carmi ti imet ni baket idi. Ni Linda ti saleslady. Diak ammo no ania ti naknakanko idi ta inaremko ketdin. Kimmayetket metten a kasla ania ni Linda. Nasikogak. Dayta man ti kunana. Lima a bulannan a saleslady idi. Ngem idi innak sukonen ta itulodko iti kaserana iti Malibay iti Pasay, awan metten! Napanko kinita iti kaserana ta iti met laeng Malibay ti ‘yanmi, ngem talaga nga awanen. Diak payen matawagan iti selponna. Di kano met ammo dagiti gagayyemna. Diak ida pinati.
Agserran ti dati a pagtrabahuak idi makaawatak iti teks ti kasingedan a gayyem ni Linda. nngnak n linda. jr.
Diak mailawlawag ti riknak idi aglalo idi agparangda a dua iti SM Manila.Adda pay kaduada a lalaki.
"Apay nga inaramidmo ti kastoy?" kinunak idi.
"Awan ti rumbeng a pagdanagam, Gayyem," kinuna ti lalaki.
Disnogek kad’ man. Ammona koma ti rikna ti agbalin nga ama idinto a nakalawlawag a pinabuloganna kaniak ni Linda?
"Nobiok," kuna ni Linda idi.
Nengneng laeng ti di makaawat iti amin!
"Makaammoka iti biagmo," kinunak.
Ngem iti naminsan, napanak iti Valenzuela. Sinarungkarak ti ipagko. Idi agturongakon iti baro a pagtrabahuak iti Manila, nakaluganak ketdin da Linda! Adda kaduana a babai a mangsaksaklot iti agdua a tawen nga ubing. Karuprupak! Siniggawatko iti babai ket siakon ti nangsaklot.
Apaman a nakadanonkami iti city hall, no mano a minuto a nagin-innagawanmi ti ubing iti sirok ti kayo a namaseteraan iti semento.
Agin-innagaw ti panunotko no isangpetko wenno saan ta malagipko ti kuna ni amang: "Kayatmo a sapsapulendakanto dagiti annakmo?" Ket intedko met laeng ken ni Linda ti ubing. Dakkel a biddut ta manipud idi, diakon malipatan ti ubing. Dayta ngata ti gapuna a napudot ti darak ken ni Boyet.
"Aldawen, ania pay la ti ur-urayem?" Ni baket. Rimmuar a nakaiggem iti walis. Sinangona ni Boyet nga agsuratsurat iti papel. "Boyet, inka padigosen dagita addimon."
Dagus a nagkuti ti ubing. Imbolsana ti papel ken lapisna.
"Dimo la ngamin maibbatan dagitan, aya?" indil-agko. Ngem inagawaanen ti ubing a pinagunian dagiti addina. Kinibinna ni Gabby.
Tinakderak metten ti ob-obraek.
Naginanaak a nagmalmalem. Amangan no mabugkawak laeng dagiti ubbing no agriringgorda.
Diak la ket ngarud makaturog iti rabii. Inruarko ti kompiuterko idi agalas dosen. Ngem talaga a diak makatrabaho ta pampnunotek ti text ni Linda. Innak ngata?
Diak met makadesision, nagay-ayamak laengen iti Minesweeper. Ngem gapu ta lohika ti kasapulan iti daytoy nga ay-ayam, agkarabettak dagiti bomba ta diak met mapagsusurot ti desisionko.
Idi kuan, nakadlawak iti karasakas iti kuarto dagiti annakko. Dua ti kuarto nga agabay. Iti maysa ti ‘yanmi kada baket ken ti buridekmi.
Rimmuar ni Boyet a manglidlidlid kadagiti matana. Madlaw nga aginkukuna laeng a nakaturog. Paturogek ngamin no kua iti aldaw tapno di unay mabannog nga agay-ayam. Dakes kenkuana ti mabannog.
Tinangadko ti wall clock iti likudak. Alas tres iti parbangon!
"Di ka pa nakatulog, ‘Pa?" kinunana. Papa ken mama ti awagda kadakami. Kasta kano ti awag dagiti nakukurapay a taga-Bikol. Ni baket ti napaturay.
"Ket, sika, apay a dika pay nakaturog?" masemsemak.
"Iinum po kasi ako ng gamot mamayang three-thirty. Uminum na po ba kayo?" Isu pay laeng ti pannakalagipko iti maintenance-ko a para-high blood ken panagdakkel ti puso.
Nagtarus ni Boyet iti kasilia iti abay ti kosina. Nadlawko ti panagkusikusina, ngem intuloykon ti nagay-ayam.
"’Pa, kape?" nakigtotak idi agtimek ti ubing.
Namulenglengak ni Boyet. Iggem ti maysa nga imana ti pangiggaman ti mug sa tengtenglen met ti kanigidna ti ngarab daytoy.
"Riingem man ni inam," kinunak.
Nagtungpal a dagus ti ubing. Awan pay maysa a minuto ti napalabas, rimmuaren dagiti agina.
"Inumem dayta kape ta maturogakon," kinunak ket iniddepkon ti kompiuter.
"Nagtomarkan?" kinuna met ni baket.
Diak naguni ta innalana ti botelia ti mayonnaise a ‘yan dagiti agas.
"Maturogka no kuan," kinunak ken ni Boyet apaman a nakatomarak.
Saan a nagbayag, addan ni baket nga immabay kaniak. Rimmakep a dagus. Rinakepko met. Kasla madengngep ti pudotko iti kastoy a diarmi.
"Ket ‘diay kape?" kinunak.
"Tinakkubak. Ipapudotkonto no bigat ta ikkak ‘ti gatas."
Saanakon a nagun-uni.
NASAPA a nagpellesak iti kabigatanna. Nagdiram-osak laeng. Saanakon a nagpantalon iti slacks. Naka-schedule a bakasionko ita nga aldaw, ngem inrasonko ken ni baket a nasisita unay ti kaaddak iti opisina.
"No dimo kabaelan, kaduaenka," kinunana idi agpakadaak kenkuana.
"Saanen."
Nagtarusak iti opisina. Tinawagak ni baket. Ti telepono ti opisina ti inaramatko tapno patienna a simrekak. Apagbiitkami laeng a nagsarita.
Nagturongak a dagus iti SM Manila. Asideg iti Port Area a ‘yan ti opisinami. Nakitak a dagus ni Linda ken ti anakmi.
Dinakulapko ida. Kinapudnona, agingga ita, diak pay nakadesision no yawidko ni Junior.
Simrekkami iti McDo. Inyabog ni Linda ni Junior iti pagay-ayaman dagiti ubbing.
"Ania ti planom iti anakmo?" kinuna a dagus ni Linda.
"Kayatmo a sawen… sisasaganakan a mangipabus-oy?" kasla agduaduaak pay laeng.
"Nagsaritaanmin iti nalapat daytoy. Total, anakmo ni Junior, sika ti adda karbenganna."
Saanak a nakauni.
DIAK kabaelan a kargaen dagiti ginatgatangko isu a nagtaksiak manipud SM Manila agingga iti Bulacan. Talaga a nakaad-adu. Naggatangak pay ngamin kadagiti ipapaskuak kada katugangak. Ti la adda ditan nga innal-alak. Total, adda met kuartak ta nawadwad bassit ti bunosko.
"O, ‘Pa, bakit nandito kayo?" kinunak iti katugangak.
"Siempre, kami ang nag-igdi ta dai man kamo nagduman." Inkatawa ti katugangak. Nagkatawaak met. Ammonan ti sumungbat. Isuda kan’ ti immay ta dimi met sarungkaran ida. Nagdadakkelen dagiti ug-ugasanda a pasayan ken rasa! No maammuan ni abiratko nga Alan, agimon manen.
Nagtarusak iti kuarto apaman a naiserrekmi dagiti ginatgatangko.
Simmurot ni baket.
"Ket, ania ti napasamak iti napanam?" kinuna ni baket idi yaw-awatnan ti pagsukatak. Kastana, mayawatna amin. Uray kanek.
Minatmatak iti nabagas.
"Ammok ti palimedmo, idi pay. Gayyemko ti gayyem ni Linda a taga-Malibay. Siak ti mangkomkomusta ken ni Linda. Agingga a kunana a no la ket diak idadanes ti anakna, yawidmo. Kasano a maltratuek no dimo met indaddadanes ni Boyet?" Wen, saanko a putot ni Boyet. Ngem ammo ti Dios, ay-ayatek ti asawak.
Napaneknekak ti kuna ti kasinsinko, adda met banag a pagsiriban ni baket.
Naarakupko ti asawak. "Pakawanennak," kinunak. Isu lattan ti naisaok.
Immirut ti arakupna.
"Ammo da papa ken mama daytoy?" kinunak idi umibbet.
Nagwingiwing a bulonna ti nangpunas iti luana. Linukatanna ti kabinetmi. Nangiruar iti maysa a papel.
"Kuna ‘diay anakko nga itedkonto kenka no Paskua. Ngem kitaemon. Dimonto koma ibagbaga."
Inukagko ti papel a nakupin a kasla kard. Awan drowingna. Nakadaldalus, malaksid iti: MERRY CHRISTMAS, PAPA!
Inarakupko manen ni baket. Nair-irut itan. "Anakta, kunam, anakta…"
Sa intanamitimko: Pakawanennak, Amang…
Rimmuarak. Naipasabat kaniak ti nakaragragsak a panagpapatang dagiti katugangak ken ti maysa nga ipagko ken ti buridek da baket.
Kasano a naaramidko a pagpanemneman ti kastoy ti kinasayaat ken kinaragsakna a pamilia?
"Napapahibi na si bayaw sa dami natin," kinuna ti kayongko a buridek.
Makasangsangitak kanon iti kaaduda.
"Dai, nahihirak ako kay, Alan." Saan, maasianak ken ni Alan, kinunak met. —O

Ti Mannurat a Di Nakasurot iti Panawen

MAGAGARAN a nanglukib iti Sinamar nga inyawat ti asawana. Saannan a minira ti akkub a kas iti dati nga ar-aramidenna.
Dagiti Linaonna...
Sarita... Ni Lita, ti Prinsesa... Kuakuada Amin...
Awan manen!
Imbaslatna ti magasin iti makinilia a sangsanguenna. Iti pigsana, naiselsel pay dagiti dadduma a panid kadagiti agkupkupasen a teklado. Nagnakliing iti datar ti nauklap a nagan ti makinilia. Simmilap ti lata a nakaipikaan ti OLIVETTI iti datar iti panangsalbag ti limmusot iti desarming a tawa a raya ti agalas nueben nga init.
Awan serserbiyo! Agin-eeditor! indayamudomna. Nagbagkat dagiti labudoyen a barukongna.
Induronna ti lamiseta a nakaiparabawan ti makinilia ket natinnag ti magasin iti datar. Ginaw-isna ti kamisetana a naiparabaw iti desktop a kompiuterna sa innalana ti sigariliona a naipaabay iti keyboard. Kinugtaranna ti magasin iti datar ta panagriknana ket katkatawaan ken kankantiawan ti nakanganga a babai nga akkub daytoy.
Insalapayna ti badona iti abagana sa rimmuar iti kuarto a pannakabibliotekana ken pagsursuratanna. No sumreken ditoy, saanen a singsingaen dagiti kabbalayna. Uray pannangan a yayabda, saanda nga aramiden.
”Ay, Lakay, di koma dayta diding a semento ti kugtaram, natangtangken,” kinuna ni baketna a nangtaliaw kenkuana iti ilalabasna iti salas. Adda iti kosina a mangur-urnos kadagiti tiniendaananda iti buridekda idiay Laoag. Manutsutil ti isem daytoy.
Saan a nagun-uni. Ammona a palpalamiisan laeng ni baketna ti ulona. Ammo ngamin daytoy a nangato ti presion ti dara. No dadduma, dumagsen pay ti barukongna. Pabasolenna dagiti editor ti Sinamar; isuda ti nakaigapuanan dagitoy a marikriknana ita.
Pudno a makasuron unayen. Awan la ketdin ti ipablaak dagiti anakkidiables nga editor kadagiti sinuratna. Idi isu ti agkabannuag, asino ti tangtangaden dagiti padana a mannurat? Isuna! Awan a pulos ti marediek kadagiti ipatulodna. Paulo laeng ti rantana a suraten idi, bayadandan. Ita ketdin, uray salaysay dida payen ipablaak. Idi kakaisuna nga adda nagustuanda a salaysayna, sinuratan ketdin ti editor ket kasla kalalaingan a mangpasukat iti anggulo a pangipanurokanna iti salaysayna. Naglaingen? Asino koma daydiay a maidasig kenkuana? Di pay nayanak daydiay a sairo, nakaipablaaken iti nadumaduma a pagiwarnak! Adda pay librona idin. Sa adun ti pammadayaw a naawatna! Sa ket isuron ni daydiay? Napia koma no maymaysa ti nangyawis iti panageditorna idi. Awan laeng ti inawatna ta dina kayat ti madikdiktaran.
Ala, maakona a lakayen. Pitopulonan itoy a bulan. Ngem saan pay met a naglakay ti panagsuratna. Isu pay laeng ti kalatakan a mannurat iti drama iti probinsiada. Daydayawen ken raraemenda.
Rimmuar iti inaladanda. Ngem kellaat nga adda limmagto a nagdeppa iti sangona.
”Isukomon ti kararuam kaniak!”
Napasanud ta naitangkarang iti imatangna ti maysa a parsua a ray-ab ti badona ken naputed agingga iti ngatuen ti tumeng ti akinkanigid a saka ti pantalonna nga slacks, ken atiddog ti buok ti akinkanawan a bangir ti ulona idinto ta kalbo ti bangirna.
Uray no malasinnan ti nangkigtot kenkuana, saan a dagus a nagkulpa ti riknana. Tinimpagna ti barukongna.
”Inong!” kinunana a bulon ti panangibulosna iti nabuslon nga angin a nabunnong iti barukongna. “Di met kunak a saannak a kigkigtoten, aya?”
”Manglimoska tapno dinaka umay alaen ni Satanas!” kinuna ni Inong a nangitaya iti dakulapna.
“Awan kuartak!”
”Imut a mannurat! Ti imut, puoran ni Apo Init!”
”Inka ket agdigosen tapno dida ibaga a bagtitka. Agrerekketen dagita buokmo iti kinadungritmo.”
”Asino ti bagtit? Sika, a. Mabasbasak ti panunotmo!” apagsaona, timmallikuden.
Insurotna ti panagkitana ken ni Inong a nagturong iti ridaw ti kaarrubada. Pimmidut iti bato sa tinirona dagiti manok nga agkarkaraykay iti sirok dagiti masetas a demangga.
”Simro manen,” naitanamitimna.
Nagwingiwing. Awan ti saan a mangdaydayaw ken ni Inong iti Tabunay idi gapu iti kinasiribna. Ibagada pay idi nga isu ti sumaruno nga agmayor iti ilida. Ngem nadadael met ti ulona.
Nailiwliwagna bassit ti semsemna iti pannakakitana iti kasasaad ni Inong.
Nagpagnapagna. Dina napupuotan a nakadanon iti paraangan da Lakay Minong a kapatadana. Kadarato a ditoy ti pakaummongan dagiti padana a lallakay, aglalo dagiti padana retiradon, ta nagsasapalan ti kalsada nga agpakarayan, agpataltalon, ken agpabangkag. Ubing pay ngem kasla naisuraten a paglintegan a ditoy ti pangidanonan dagiti aggapu iti talon ken bangkag iti bannogda iti panagsasang-at iti aldaw man wenno iti malem. Isu a kaaduan kadagiti maisagud dita ti adda baklayna a kuribot wenno ania man nga isang-atda. Idissoda dagitoy iti sirok dagiti lima a nagaarimutong a mangga a Hawaiian ket isun ti pannakatugawda bayat ti panangsubsublida kadagiti napalabasda.
”Yalatayo, Apo Mannurat!” kinuna a dagus ni Lakay Minong a nakapasungad kenkuana, impakita daytoy ti baso a nataoganen iti gin ngem saan met nga inyawat daytoy kenkuana. Nalaklakay nga amang ti langa ti padana a lakay ngem isuna ngem iti panagriknana, naparparagsit ti daytoy ngem isuna. ”Awan met agdapdapilen, anusan daytoyen.”
Naisurot iti panagmuregreg ni Lakay Minong iti panangitangad daytoy iti taogna. Yabay koma ti lakay ti baso iti botelia ti gin nga apaglabes iti tengnged ti kissayna nga ipatugaw iti natapok a daga ngem apagisu met nga umawer ti ampit ti maysa kadagiti ubbing nga agtatatsing iti tansan iti asidegda.
”Karaho! Saan a ditoy ti pagay-ayamanyo!” inwitwit ni Lakay Minong ngem kasla awan aniamanna iti ubing a napan nangpidut iti ampitna sa nagsubli iti ‘yan dagiti agkakatawa a kaay-ayamna ket intuloyda ti nagaayam.
“Awanen, sabalin ti panawen,” kinuna ti nakuttong a lakay a nakapurontong. ”Saanen a kas idi panawentayo a mulagatandaka laeng, kumkumpeskan iti buteng.”
“Padasem ti agmulagat, a, ta didaka sulken,” inkatawa met ti sabali.
Nasemsem kadagiti ubbing ngem dina impadlaw.
”Nasapa a nagkutikuti dagiti bulbulong ita, a,” nalag-an ti katawana a pangibaliwna iti saritaanda . Aglalo ket malagipna manen ti immub-ubingan a kunam no asinon a kalalaingan a mannurat a mangredrediek kadagiti sinuratna. Tinangadna dagiti mangga a nakataltalna ta di pay pulos apirasen ti angin dagiti naangragen a bulongda, sa inisemanna ti ub-ubing ngem isuna a mangipapaid iti payabyabna.
”Tarabako daytoy dagiti padak a masaduten nga agpanunot iti nauneg, Kaka,” inkatawa met ti sabali pay a lakay. ”Itoy a kinalakaytayon, paturaytay pay ’ta maburak ti ulotayo iti kapapanunot? Awanen, a.”
”Uminumka ketdi, a, iti mamindua sa sumalogka iti maminsan,” binagi met ti sabali pay a lakay a mangsalsallabay iti ab-abayenna a kuribot nga awan met ti nagyanna.
”Wenam, adda latta met dagiti di makaawat a nayisbonan ti dadduma a laingna, kunam, a, kadua,” kinuna ni Lakay Minong a nangisiis iti patongna iti nagtugawanna a pugupog. ”Napia ken ni Pari Timing ta saan nga agkupas ti laingna...”
Sangsangkamaysa dagiti mata a naiturong kenkuana.
”Ibagam man ti sumaruno iti dramam, Pari, ta yunakon nga estoriaen iti daydiay kaduak,” kinuna met ti agnagan iti Gudin. ”Salbag a baket, mabaybay-anna met dagiti labaanna iti kadedengngeg iti radio.”
Nalab-ay ti katawana.
”Ay, wen, dika met nangipatulod iti saritam idiay Sinamar, Pari?” impasarunson ni Lakay Minong.
Kasla adda nangdanog iti sidoksidokna. Awan ti maarikapna nga ibaga.
”Samman, Pari. Ngem makiniliado met ngamin. Saanda kano nga agawaten iti saan a maikompiuter. Isu nga ikompiuterkonto.” Kasano nga ibagana nga adun ti narediek a sinuratna idinto a tumukno iti langit ti panagraemda kenkuana?
”Ala man, Pari, ta adda mirmiraen no kua,” kinuna manen ti mangsalsallabay itay iti kuribotna.
”Ni, ket tumaogka, a, sika, pada a lakay, napia la a pangyur-urayan iti panagurnos dagiti saka,” inkalbit met ti kaabayna.
”Ikkanyo latta. Nakapudpudot ti panawen,” impaypayna ti imana a bulon ti panangpug-awna iti barukongna.
”Wen ngarud. Dandanin san mangukom ti Apo.”
”Kunayo ngarud ket kastan sa!” inyanamong ti maysa a nakatugaw iti kawayan a nalabit pinukanna iti igid ti waig a naatianan pay laeng idi Nobiembre. ”Makarikna payen ti ’Mirika!”
”Ni laengen Inong ti saan a maapektaran,” inggarakgak ti lakay a nangalup iti baso. Imbes a pidutenna ti botelia ti gin ta tuyaganna ti baso, insungona ketdi ni Inong nga umas-asideg iti ’yanda.
”Painumem man ketdi tapno malaingan,” inkatawa ti maysa a lakay idi makaasidegen ni Inong.
Sakbay a nayawat ti lakay ti iggemna a baso, napiduten ni Inong ti botelia. ”Inumen ti sairo daytoy!” kinunana a dagus. Intag-ayna ti botelia sa pinusiposna nga impasango ti ladawan ti arkanghel a manglaylayat iti espada iti maysa a nakaidda nga aglanglanga a demonio a nangisangga kadagiti imana. ”Ammom ti estoria daytoy, Apo Mannurat?” kinuna ni Inong kenkuana a nakaserserioso. ”Apay a dinak tineddaan, kuna ti demonio a nagtagiespada. An’a a saan ket adda pay sangatagay dita sirok ti lamisaan, kinunana met ti linayatanna. Isu a dikay yang-angaw ti agkarkari iti sairo ta umay no kua agsingir.” Apagsao ni Inong, innalanan ti baso sa tinuyaganna, imminum sa apaman a naidissona ti botelia ken baso, nagpanawen a saan a nagpakpakada.
Nagkakatawa dagiti kakaduana a lallakay.
”Bagtit la nga agpayso,” kinuna dagiti kasangsangona.
Saanna a nagawidan ti bagina a nangpidut iti botelia ti gin. Minirana ti ladawan ket nakimitir da Lakay Limon ken Lakay Pilis a kaab-abayna. Napaisem. Kas met la ngamin pudno ti panangisenias ti nalayatan iti sangataog babaen dagiti tammudo ken tanganna. Adda pay prasko iti babaenda.
“Kuna ni Inong a ti demonio ti nanglayat ket no ti met nalayatan ti demonio,” kinuna ni Lakay Pilis.
”Kayatna ngata a sawen, manglimlimo daytoy tapno sabali ti mapuoran?” inkatawa met ni Lakay Limon.
”Ti la adda a mapampanunottayo!” kinuna ni Lakay Minong. ”Inton no kuan, umadu a dina oras ti Inong.”
”Wen, sa ketdi,” intakder met ti lakay a mangsalsallabay itay iti kuribotna. Pinidut daytoy ti baso sa innalana ti botelia kenkuana ket tinuyaganna iti sangkatupra ti baso. ”Mabalin san a mapan sarungkaran ti tayab,” kinunana apaman a naitangadna. Nagsanapsap sa imbaklayna ti kuribotna.
”Mabayag pay ti pataymo,” kinuna ti padana a lakay. ”Managbisbisinka pay laeng.”
”No siak laeng, uray maunnatakon no bigat, daytoy a rigat ti panagbiag. Ania ti makunam Pari Timing?” inkidag manen ni Lakay Minong.
”Ikuyogkanto man idiay Laoag inton innak agibuson iti saritak,” kinunana. ”Tapno masirpatmo dagiti agkaiwarang a nawawasnay a lupluppo. Kitaek no kayatmo pay ti agkidem.”
Nagkakatawa dagiti kasangsangoda. Ngem iti panunotna, uray ni Satanas ti umay mangala kenkuana, dina kayat ti sumina agingga a di makaipablaak manen iti Sinamar. Uray isaldak pay ti kararuak kenkuana, dina napupuotan a naitanamitim. Nagbabawi ngem naibaganan.
Nagsisinada. Nagturong iti balayda.
Arig katugtugawna, inyayaben ti asawana ti pangngaldaw. Immabay iti baketna. Inyawat ti buridekda kenkuana ti naibandehado nga innapuy.
Uppat a pulonan idi agasawa. Tumapog met a tallopulo ni baketna. Tallo ti annakna, babbaida amin. Naasawaanen dagiti dua ket addan bukodda a balay. Saan a nagasawa ti buridek ngem nakarangkap iti lalaki. Dina ammo no inranta ti balasangna dayta wenno saan ta naragsak met. ”Isunto ti kaduak a mangtaraken kadakayo,” kinunkuna daytoy. Ngem dina latta maaluadan ti agilunod. Panagriknana ket dayta a kasasaad ti balasangna ti nangkissay iti panagraem dagiti kalugaranna kenkuana.
”Maapektarankan sa met la unay iti dimo pannakaipablaak iti Sinamaren, sika?” kinuna ni baketna.
Nagmuregreg. ”Sin’ti agkuna?” inlibbina.
”Kumutkuttongkan, ’Pa,” kinuna met ti balasangna. ”Imbes nga agrelakskay koma ta retiradokayon, saan met. Kasla malipatanyon sa payen ti tumangad. Intayto man ket makimisa no malem. Mayat ita ta Semananton lawasnan.”
”Inkay lattan. Adda pay sursuratek.”
“Padasem ngamin nga ikompiuter dagiti ipatulodmo, a. Amangan met no saan a basaen dagiti editor dagiti manuskritom ta nakamakinilia.”
“Ania koma ti pakaidumaanna ita? Uray pay isuratko iti ima no napintas ti suratek! Ti kunayo ketdi, awan ti ammo dagidiay nga editor. Inton no kuan, suratak ti akinkukua iti kompaniada ta siakon ti agbalin nga editor.”
“Ti kunam ketdi, sika ti mannurat a di nakasurot iti panawen,” kinuna met ti asawana.
“No ketdi kasta nga agpayso, ‘Pa? Padasenyo koma a sabalian ti porma ti panagsuratyo.”
”Apay nga isuronak? Saan koman, a, nga aglatlatak dagiti dramak iti radio.”
”Apay, agpada, aya, ti radio ken magasin?” insupngiar ti asawana.
“Sige, Lolo, imakiniliayo ngarud ti suratenyo ta siakto ti mangikompiuter,” insingasing ti apokona nga agtawenen iti sangapulo ket lima.
“Saanen,” kinunana, ”aramidek, a, ti ammok!” Tinakderannan ti labayna.
”Napagpauyo man ’diay lakayen,” nangngegna a kinuna ni baketna kadagiti annakna ngem saanen a timmaliaw. No agrason ta ibagada nga amangan no agkabawen, dina la ammon. Nagtarus iti kuartona.
Pinidutna iti datar ti lata a nakaipikaan ti nagan ti makiniliana. Indissona daytoy iti lamisaan. Pinagandarna ti dakkel nga electric fan a naipatakder iti suli sa napan simmango iti kompiuter. Biniagna. Impatayna dagiti ramayna iti tiklado.
Ammona ti agkiumpiuter no Microsoft Word laeng ti usarenna, insuro idi ti apokona sakbay nga impasublat daytoy ti sangsanguenna ita a kompiuter. Gimmatangdan iti baro a para iti apokona. Ammona met ti manglukat iti Internet. Isuna laeng ta limitado ti ammona. Awan la ti essemna a mangsursuro. Ti dina kayat, pasaray maawan dagiti filesna ket saanen a masarakan uray pay ti apokona. Dina ammo no kasano a mapasamak ti kasdiay. Isu a kaykayatnan nga imakinilia. Napia ti makinilia ta uray agbiddut, alistonto laeng a sakaren ken aturenna ti nalpasnan.
Timmakder. Natabbed dagiti balikas nga agayus iti panunotna. Immasideg iti diding a nakaisab-itan dagiti plake nga inab-abakna iti salip iti panagsuratan ken dagiti pammadayaw a nait-ited kenkuana. Semento ti bunggaloda, ngem saanna nga impalubos a masukatan ti dati a kayo a diding ti pagsursuratanna. Napateg kenkuana dayta a lugar isu a dagiti laeng akinruar a diding ti semento.
Minulenglenganna dagiti plakena. Palanca, Bucaneg, naghurhurado iti nakaad-adu a pakontes. Saan kadi pay laeng a makaanay dagita? Adda koma laeng iti sangona dagiti animal nga editor, ipalpina dagita kadakuada.
Inawidna nga inyasideg iti tugawna ti lamisaan a bassit a nakaiparabawan ti makiniliana. Nagtugaw sa dimmutdot iti coupon bond iti sirok ti lamiseta. Insubona iti makinilia. Madamdama pay, tumarakataken ti makiniliana. Awan a pulos ti nangsingsinga kenkuana.
Alas kuatron idi rummuar iti kuartona. Iggemnan ti naisobre a saritana. Ikamakamna iti panagrikep ti post office. Saannan nga inedit. No ammo dagiti diablo nga editor ti mangbuisit, ammona met.
“Nakaaramidka manen iti pagsaksakitan ti nakemmo,” agkatkatawa ni baketna nga agbuybuya iti telebision iti salas. “Laklakayan a di la malekleksionan.”

IPAYPAYAPAY ni baketna a gapgapuna a napan nakitienda idiay Laoag ti Sinamar a ginatangna; nalabsan ti asawana a makitungtungtong kada Lakay Minong iti nagsapalan. Ngem saanna nga inkaskaso ni baketna. Kinapudnona, manipud nasuratna daydi naudi nga impatulodna a sarita iti Sinamar, timmamnayen ti riknana iti magasin. Adda pay dua a naputarna manipud idi ngem dina pay imbuson ta awan manen rimmuar a sinuratna itay napalabas nga isyu.
Saanna koma pay kayat ti agawid. Ngem nasapa met a naburak ti ummongda. Nagtarusanna ti simrek iti kuarto a pagsursuratanna. Nakaparabaw ti Sinamar iti makiniliana.
Aleng-aleng a pinidutna. Miningmingminganna ti akkub daytoy a lamina ti babai a mangag-agek iti saka a nailansa iti krus. Nariknana ti panaglamiisna. Apayen?
Linukibna ti magasin.
Dagiti Linaonna...
Sarita...
Ti Babai a Nangbagkat iti Krusna...
Ti Mannurat a Di Nakasurot iti Panawen... Ni Timoteo Napoles...
Ti saritana!
Makarkarintar a nanglukib iti panid a nailanad a ’yan ti saritana.
Bumanugbogen ti barukongna.
Isu nga agpayso!
Timmaliaw iti ridaw, pukkawanna koma ni baketna tapno ipakitana ti Sinamar. Ngem isu met a matogtog ti rikep ti ridaw. Kasla tambor ti panagdengngegna. Naulit ti togtog ngem itan, binuyogan ti nakalamlamiis a pul-oy.
Nalagipna lattan ti kinuna idi ni Inong: ”...dikay yang-angaw ti agkarkari iti sairo...”
Natinnag iti datar ti iggemna a magasin ta agkupit lattan ti barukongna iti panangappupo ti lamiis iti sibubukel a bagina.
Dinan natimud ti ikkis ni baketna a nakakita kenkuana a nadalupo iti datar.
* * *
”Atake iti puso ti nangala ken ni tata, Nana,” kinuna ti doktor iti Provincial Hospital a nangitarayanda kenkuana. ”Traidor a talaga dayta a sakit.”—O