MAGAGARAN a nanglukib iti Sinamar nga inyawat ti asawana. Saannan a minira ti akkub a kas iti dati nga ar-aramidenna.
Dagiti Linaonna...
Sarita... Ni Lita, ti Prinsesa... Kuakuada Amin...
Awan manen!
Imbaslatna ti magasin iti makinilia a sangsanguenna. Iti pigsana, naiselsel pay dagiti dadduma a panid kadagiti agkupkupasen a teklado. Nagnakliing iti datar ti nauklap a nagan ti makinilia. Simmilap ti lata a nakaipikaan ti OLIVETTI iti datar iti panangsalbag ti limmusot iti desarming a tawa a raya ti agalas nueben nga init.
Awan serserbiyo! Agin-eeditor! indayamudomna. Nagbagkat dagiti labudoyen a barukongna.
Induronna ti lamiseta a nakaiparabawan ti makinilia ket natinnag ti magasin iti datar. Ginaw-isna ti kamisetana a naiparabaw iti desktop a kompiuterna sa innalana ti sigariliona a naipaabay iti keyboard. Kinugtaranna ti magasin iti datar ta panagriknana ket katkatawaan ken kankantiawan ti nakanganga a babai nga akkub daytoy.
Insalapayna ti badona iti abagana sa rimmuar iti kuarto a pannakabibliotekana ken pagsursuratanna. No sumreken ditoy, saanen a singsingaen dagiti kabbalayna. Uray pannangan a yayabda, saanda nga aramiden.
”Ay, Lakay, di koma dayta diding a semento ti kugtaram, natangtangken,” kinuna ni baketna a nangtaliaw kenkuana iti ilalabasna iti salas. Adda iti kosina a mangur-urnos kadagiti tiniendaananda iti buridekda idiay Laoag. Manutsutil ti isem daytoy.
Saan a nagun-uni. Ammona a palpalamiisan laeng ni baketna ti ulona. Ammo ngamin daytoy a nangato ti presion ti dara. No dadduma, dumagsen pay ti barukongna. Pabasolenna dagiti editor ti Sinamar; isuda ti nakaigapuanan dagitoy a marikriknana ita.
Pudno a makasuron unayen. Awan la ketdin ti ipablaak dagiti anakkidiables nga editor kadagiti sinuratna. Idi isu ti agkabannuag, asino ti tangtangaden dagiti padana a mannurat? Isuna! Awan a pulos ti marediek kadagiti ipatulodna. Paulo laeng ti rantana a suraten idi, bayadandan. Ita ketdin, uray salaysay dida payen ipablaak. Idi kakaisuna nga adda nagustuanda a salaysayna, sinuratan ketdin ti editor ket kasla kalalaingan a mangpasukat iti anggulo a pangipanurokanna iti salaysayna. Naglaingen? Asino koma daydiay a maidasig kenkuana? Di pay nayanak daydiay a sairo, nakaipablaaken iti nadumaduma a pagiwarnak! Adda pay librona idin. Sa adun ti pammadayaw a naawatna! Sa ket isuron ni daydiay? Napia koma no maymaysa ti nangyawis iti panageditorna idi. Awan laeng ti inawatna ta dina kayat ti madikdiktaran.
Ala, maakona a lakayen. Pitopulonan itoy a bulan. Ngem saan pay met a naglakay ti panagsuratna. Isu pay laeng ti kalatakan a mannurat iti drama iti probinsiada. Daydayawen ken raraemenda.
Rimmuar iti inaladanda. Ngem kellaat nga adda limmagto a nagdeppa iti sangona.
”Isukomon ti kararuam kaniak!”
Napasanud ta naitangkarang iti imatangna ti maysa a parsua a ray-ab ti badona ken naputed agingga iti ngatuen ti tumeng ti akinkanigid a saka ti pantalonna nga slacks, ken atiddog ti buok ti akinkanawan a bangir ti ulona idinto ta kalbo ti bangirna.
Uray no malasinnan ti nangkigtot kenkuana, saan a dagus a nagkulpa ti riknana. Tinimpagna ti barukongna.
”Inong!” kinunana a bulon ti panangibulosna iti nabuslon nga angin a nabunnong iti barukongna. “Di met kunak a saannak a kigkigtoten, aya?”
”Manglimoska tapno dinaka umay alaen ni Satanas!” kinuna ni Inong a nangitaya iti dakulapna.
“Awan kuartak!”
”Imut a mannurat! Ti imut, puoran ni Apo Init!”
”Inka ket agdigosen tapno dida ibaga a bagtitka. Agrerekketen dagita buokmo iti kinadungritmo.”
”Asino ti bagtit? Sika, a. Mabasbasak ti panunotmo!” apagsaona, timmallikuden.
Insurotna ti panagkitana ken ni Inong a nagturong iti ridaw ti kaarrubada. Pimmidut iti bato sa tinirona dagiti manok nga agkarkaraykay iti sirok dagiti masetas a demangga.
”Simro manen,” naitanamitimna.
Nagwingiwing. Awan ti saan a mangdaydayaw ken ni Inong iti Tabunay idi gapu iti kinasiribna. Ibagada pay idi nga isu ti sumaruno nga agmayor iti ilida. Ngem nadadael met ti ulona.
Nailiwliwagna bassit ti semsemna iti pannakakitana iti kasasaad ni Inong.
Nagpagnapagna. Dina napupuotan a nakadanon iti paraangan da Lakay Minong a kapatadana. Kadarato a ditoy ti pakaummongan dagiti padana a lallakay, aglalo dagiti padana retiradon, ta nagsasapalan ti kalsada nga agpakarayan, agpataltalon, ken agpabangkag. Ubing pay ngem kasla naisuraten a paglintegan a ditoy ti pangidanonan dagiti aggapu iti talon ken bangkag iti bannogda iti panagsasang-at iti aldaw man wenno iti malem. Isu a kaaduan kadagiti maisagud dita ti adda baklayna a kuribot wenno ania man nga isang-atda. Idissoda dagitoy iti sirok dagiti lima a nagaarimutong a mangga a Hawaiian ket isun ti pannakatugawda bayat ti panangsubsublida kadagiti napalabasda.
”Yalatayo, Apo Mannurat!” kinuna a dagus ni Lakay Minong a nakapasungad kenkuana, impakita daytoy ti baso a nataoganen iti gin ngem saan met nga inyawat daytoy kenkuana. Nalaklakay nga amang ti langa ti padana a lakay ngem isuna ngem iti panagriknana, naparparagsit ti daytoy ngem isuna. ”Awan met agdapdapilen, anusan daytoyen.”
Naisurot iti panagmuregreg ni Lakay Minong iti panangitangad daytoy iti taogna. Yabay koma ti lakay ti baso iti botelia ti gin nga apaglabes iti tengnged ti kissayna nga ipatugaw iti natapok a daga ngem apagisu met nga umawer ti ampit ti maysa kadagiti ubbing nga agtatatsing iti tansan iti asidegda.
”Karaho! Saan a ditoy ti pagay-ayamanyo!” inwitwit ni Lakay Minong ngem kasla awan aniamanna iti ubing a napan nangpidut iti ampitna sa nagsubli iti ‘yan dagiti agkakatawa a kaay-ayamna ket intuloyda ti nagaayam.
“Awanen, sabalin ti panawen,” kinuna ti nakuttong a lakay a nakapurontong. ”Saanen a kas idi panawentayo a mulagatandaka laeng, kumkumpeskan iti buteng.”
“Padasem ti agmulagat, a, ta didaka sulken,” inkatawa met ti sabali.
Nasemsem kadagiti ubbing ngem dina impadlaw.
”Nasapa a nagkutikuti dagiti bulbulong ita, a,” nalag-an ti katawana a pangibaliwna iti saritaanda . Aglalo ket malagipna manen ti immub-ubingan a kunam no asinon a kalalaingan a mannurat a mangredrediek kadagiti sinuratna. Tinangadna dagiti mangga a nakataltalna ta di pay pulos apirasen ti angin dagiti naangragen a bulongda, sa inisemanna ti ub-ubing ngem isuna a mangipapaid iti payabyabna.
”Tarabako daytoy dagiti padak a masaduten nga agpanunot iti nauneg, Kaka,” inkatawa met ti sabali pay a lakay. ”Itoy a kinalakaytayon, paturaytay pay ’ta maburak ti ulotayo iti kapapanunot? Awanen, a.”
”Uminumka ketdi, a, iti mamindua sa sumalogka iti maminsan,” binagi met ti sabali pay a lakay a mangsalsallabay iti ab-abayenna a kuribot nga awan met ti nagyanna.
”Wenam, adda latta met dagiti di makaawat a nayisbonan ti dadduma a laingna, kunam, a, kadua,” kinuna ni Lakay Minong a nangisiis iti patongna iti nagtugawanna a pugupog. ”Napia ken ni Pari Timing ta saan nga agkupas ti laingna...”
Sangsangkamaysa dagiti mata a naiturong kenkuana.
”Ibagam man ti sumaruno iti dramam, Pari, ta yunakon nga estoriaen iti daydiay kaduak,” kinuna met ti agnagan iti Gudin. ”Salbag a baket, mabaybay-anna met dagiti labaanna iti kadedengngeg iti radio.”
Nalab-ay ti katawana.
”Ay, wen, dika met nangipatulod iti saritam idiay Sinamar, Pari?” impasarunson ni Lakay Minong.
Kasla adda nangdanog iti sidoksidokna. Awan ti maarikapna nga ibaga.
”Samman, Pari. Ngem makiniliado met ngamin. Saanda kano nga agawaten iti saan a maikompiuter. Isu nga ikompiuterkonto.” Kasano nga ibagana nga adun ti narediek a sinuratna idinto a tumukno iti langit ti panagraemda kenkuana?
”Ala man, Pari, ta adda mirmiraen no kua,” kinuna manen ti mangsalsallabay itay iti kuribotna.
”Ni, ket tumaogka, a, sika, pada a lakay, napia la a pangyur-urayan iti panagurnos dagiti saka,” inkalbit met ti kaabayna.
”Ikkanyo latta. Nakapudpudot ti panawen,” impaypayna ti imana a bulon ti panangpug-awna iti barukongna.
”Wen ngarud. Dandanin san mangukom ti Apo.”
”Kunayo ngarud ket kastan sa!” inyanamong ti maysa a nakatugaw iti kawayan a nalabit pinukanna iti igid ti waig a naatianan pay laeng idi Nobiembre. ”Makarikna payen ti ’Mirika!”
”Ni laengen Inong ti saan a maapektaran,” inggarakgak ti lakay a nangalup iti baso. Imbes a pidutenna ti botelia ti gin ta tuyaganna ti baso, insungona ketdi ni Inong nga umas-asideg iti ’yanda.
”Painumem man ketdi tapno malaingan,” inkatawa ti maysa a lakay idi makaasidegen ni Inong.
Sakbay a nayawat ti lakay ti iggemna a baso, napiduten ni Inong ti botelia. ”Inumen ti sairo daytoy!” kinunana a dagus. Intag-ayna ti botelia sa pinusiposna nga impasango ti ladawan ti arkanghel a manglaylayat iti espada iti maysa a nakaidda nga aglanglanga a demonio a nangisangga kadagiti imana. ”Ammom ti estoria daytoy, Apo Mannurat?” kinuna ni Inong kenkuana a nakaserserioso. ”Apay a dinak tineddaan, kuna ti demonio a nagtagiespada. An’a a saan ket adda pay sangatagay dita sirok ti lamisaan, kinunana met ti linayatanna. Isu a dikay yang-angaw ti agkarkari iti sairo ta umay no kua agsingir.” Apagsao ni Inong, innalanan ti baso sa tinuyaganna, imminum sa apaman a naidissona ti botelia ken baso, nagpanawen a saan a nagpakpakada.
Nagkakatawa dagiti kakaduana a lallakay.
”Bagtit la nga agpayso,” kinuna dagiti kasangsangona.
Saanna a nagawidan ti bagina a nangpidut iti botelia ti gin. Minirana ti ladawan ket nakimitir da Lakay Limon ken Lakay Pilis a kaab-abayna. Napaisem. Kas met la ngamin pudno ti panangisenias ti nalayatan iti sangataog babaen dagiti tammudo ken tanganna. Adda pay prasko iti babaenda.
“Kuna ni Inong a ti demonio ti nanglayat ket no ti met nalayatan ti demonio,” kinuna ni Lakay Pilis.
”Kayatna ngata a sawen, manglimlimo daytoy tapno sabali ti mapuoran?” inkatawa met ni Lakay Limon.
”Ti la adda a mapampanunottayo!” kinuna ni Lakay Minong. ”Inton no kuan, umadu a dina oras ti Inong.”
”Wen, sa ketdi,” intakder met ti lakay a mangsalsallabay itay iti kuribotna. Pinidut daytoy ti baso sa innalana ti botelia kenkuana ket tinuyaganna iti sangkatupra ti baso. ”Mabalin san a mapan sarungkaran ti tayab,” kinunana apaman a naitangadna. Nagsanapsap sa imbaklayna ti kuribotna.
”Mabayag pay ti pataymo,” kinuna ti padana a lakay. ”Managbisbisinka pay laeng.”
”No siak laeng, uray maunnatakon no bigat, daytoy a rigat ti panagbiag. Ania ti makunam Pari Timing?” inkidag manen ni Lakay Minong.
”Ikuyogkanto man idiay Laoag inton innak agibuson iti saritak,” kinunana. ”Tapno masirpatmo dagiti agkaiwarang a nawawasnay a lupluppo. Kitaek no kayatmo pay ti agkidem.”
Nagkakatawa dagiti kasangsangoda. Ngem iti panunotna, uray ni Satanas ti umay mangala kenkuana, dina kayat ti sumina agingga a di makaipablaak manen iti Sinamar. Uray isaldak pay ti kararuak kenkuana, dina napupuotan a naitanamitim. Nagbabawi ngem naibaganan.
Nagsisinada. Nagturong iti balayda.
Arig katugtugawna, inyayaben ti asawana ti pangngaldaw. Immabay iti baketna. Inyawat ti buridekda kenkuana ti naibandehado nga innapuy.
Uppat a pulonan idi agasawa. Tumapog met a tallopulo ni baketna. Tallo ti annakna, babbaida amin. Naasawaanen dagiti dua ket addan bukodda a balay. Saan a nagasawa ti buridek ngem nakarangkap iti lalaki. Dina ammo no inranta ti balasangna dayta wenno saan ta naragsak met. ”Isunto ti kaduak a mangtaraken kadakayo,” kinunkuna daytoy. Ngem dina latta maaluadan ti agilunod. Panagriknana ket dayta a kasasaad ti balasangna ti nangkissay iti panagraem dagiti kalugaranna kenkuana.
”Maapektarankan sa met la unay iti dimo pannakaipablaak iti Sinamaren, sika?” kinuna ni baketna.
Nagmuregreg. ”Sin’ti agkuna?” inlibbina.
”Kumutkuttongkan, ’Pa,” kinuna met ti balasangna. ”Imbes nga agrelakskay koma ta retiradokayon, saan met. Kasla malipatanyon sa payen ti tumangad. Intayto man ket makimisa no malem. Mayat ita ta Semananton lawasnan.”
”Inkay lattan. Adda pay sursuratek.”
“Padasem ngamin nga ikompiuter dagiti ipatulodmo, a. Amangan met no saan a basaen dagiti editor dagiti manuskritom ta nakamakinilia.”
“Ania koma ti pakaidumaanna ita? Uray pay isuratko iti ima no napintas ti suratek! Ti kunayo ketdi, awan ti ammo dagidiay nga editor. Inton no kuan, suratak ti akinkukua iti kompaniada ta siakon ti agbalin nga editor.”
“Ti kunam ketdi, sika ti mannurat a di nakasurot iti panawen,” kinuna met ti asawana.
“No ketdi kasta nga agpayso, ‘Pa? Padasenyo koma a sabalian ti porma ti panagsuratyo.”
”Apay nga isuronak? Saan koman, a, nga aglatlatak dagiti dramak iti radio.”
”Apay, agpada, aya, ti radio ken magasin?” insupngiar ti asawana.
“Sige, Lolo, imakiniliayo ngarud ti suratenyo ta siakto ti mangikompiuter,” insingasing ti apokona nga agtawenen iti sangapulo ket lima.
“Saanen,” kinunana, ”aramidek, a, ti ammok!” Tinakderannan ti labayna.
”Napagpauyo man ’diay lakayen,” nangngegna a kinuna ni baketna kadagiti annakna ngem saanen a timmaliaw. No agrason ta ibagada nga amangan no agkabawen, dina la ammon. Nagtarus iti kuartona.
Pinidutna iti datar ti lata a nakaipikaan ti nagan ti makiniliana. Indissona daytoy iti lamisaan. Pinagandarna ti dakkel nga electric fan a naipatakder iti suli sa napan simmango iti kompiuter. Biniagna. Impatayna dagiti ramayna iti tiklado.
Ammona ti agkiumpiuter no Microsoft Word laeng ti usarenna, insuro idi ti apokona sakbay nga impasublat daytoy ti sangsanguenna ita a kompiuter. Gimmatangdan iti baro a para iti apokona. Ammona met ti manglukat iti Internet. Isuna laeng ta limitado ti ammona. Awan la ti essemna a mangsursuro. Ti dina kayat, pasaray maawan dagiti filesna ket saanen a masarakan uray pay ti apokona. Dina ammo no kasano a mapasamak ti kasdiay. Isu a kaykayatnan nga imakinilia. Napia ti makinilia ta uray agbiddut, alistonto laeng a sakaren ken aturenna ti nalpasnan.
Timmakder. Natabbed dagiti balikas nga agayus iti panunotna. Immasideg iti diding a nakaisab-itan dagiti plake nga inab-abakna iti salip iti panagsuratan ken dagiti pammadayaw a nait-ited kenkuana. Semento ti bunggaloda, ngem saanna nga impalubos a masukatan ti dati a kayo a diding ti pagsursuratanna. Napateg kenkuana dayta a lugar isu a dagiti laeng akinruar a diding ti semento.
Minulenglenganna dagiti plakena. Palanca, Bucaneg, naghurhurado iti nakaad-adu a pakontes. Saan kadi pay laeng a makaanay dagita? Adda koma laeng iti sangona dagiti animal nga editor, ipalpina dagita kadakuada.
Inawidna nga inyasideg iti tugawna ti lamisaan a bassit a nakaiparabawan ti makiniliana. Nagtugaw sa dimmutdot iti coupon bond iti sirok ti lamiseta. Insubona iti makinilia. Madamdama pay, tumarakataken ti makiniliana. Awan a pulos ti nangsingsinga kenkuana.
Alas kuatron idi rummuar iti kuartona. Iggemnan ti naisobre a saritana. Ikamakamna iti panagrikep ti post office. Saannan nga inedit. No ammo dagiti diablo nga editor ti mangbuisit, ammona met.
“Nakaaramidka manen iti pagsaksakitan ti nakemmo,” agkatkatawa ni baketna nga agbuybuya iti telebision iti salas. “Laklakayan a di la malekleksionan.”
IPAYPAYAPAY ni baketna a gapgapuna a napan nakitienda idiay Laoag ti Sinamar a ginatangna; nalabsan ti asawana a makitungtungtong kada Lakay Minong iti nagsapalan. Ngem saanna nga inkaskaso ni baketna. Kinapudnona, manipud nasuratna daydi naudi nga impatulodna a sarita iti Sinamar, timmamnayen ti riknana iti magasin. Adda pay dua a naputarna manipud idi ngem dina pay imbuson ta awan manen rimmuar a sinuratna itay napalabas nga isyu.
Saanna koma pay kayat ti agawid. Ngem nasapa met a naburak ti ummongda. Nagtarusanna ti simrek iti kuarto a pagsursuratanna. Nakaparabaw ti Sinamar iti makiniliana.
Aleng-aleng a pinidutna. Miningmingminganna ti akkub daytoy a lamina ti babai a mangag-agek iti saka a nailansa iti krus. Nariknana ti panaglamiisna. Apayen?
Linukibna ti magasin.
Dagiti Linaonna...
Sarita...
Ti Babai a Nangbagkat iti Krusna...
Ti Mannurat a Di Nakasurot iti Panawen... Ni Timoteo Napoles...
Ti saritana!
Makarkarintar a nanglukib iti panid a nailanad a ’yan ti saritana.
Bumanugbogen ti barukongna.
Isu nga agpayso!
Timmaliaw iti ridaw, pukkawanna koma ni baketna tapno ipakitana ti Sinamar. Ngem isu met a matogtog ti rikep ti ridaw. Kasla tambor ti panagdengngegna. Naulit ti togtog ngem itan, binuyogan ti nakalamlamiis a pul-oy.
Nalagipna lattan ti kinuna idi ni Inong: ”...dikay yang-angaw ti agkarkari iti sairo...”
Natinnag iti datar ti iggemna a magasin ta agkupit lattan ti barukongna iti panangappupo ti lamiis iti sibubukel a bagina.
Dinan natimud ti ikkis ni baketna a nakakita kenkuana a nadalupo iti datar.
* * *
”Atake iti puso ti nangala ken ni tata, Nana,” kinuna ti doktor iti Provincial Hospital a nangitarayanda kenkuana. ”Traidor a talaga dayta a sakit.”—O
